Een jaar in de steigers – AR-TUR jaarverslag 2018

AR-TURs 2018 stond in het teken van het afronden van projecten uit 2017 en de voorbereiding van nieuwe projecten. Een fietstocht in samenwerking met Knack Weekend mobiliseerde een enthousiast publiek en we startten nieuwe Kempenlabs. Maar het meeste werk verzetten we achter de schermen. Dit verslag neemt je in vogelvlucht mee door 2018. Aan het eind vind je een financieel jaarverslag.

Leestijd: 10 – 13 minuten

Na het jubileumjaar 2017 met de lancering van de Kempenatlas, startten we begin 2018 met heel wat losse eindjes. Er waren mensen te bedanken, evaluaties te maken, boeken te verdelen, rekeningen te betalen en werkingsverslagen te schrijven. Met het afwerken van die losse eindjes, maakten we ineens aanzetten voor verdere trajecten. De Kempenatlas was voor ons immers de start van een meerjarig programma waarin we met het Kempenlab verder werken op urgente ruimtelijke thema’s.

Het opzetten van nieuwe Kempenlabs vergde heel wat tijd. Oriënterende gesprekken, zoeken naar de juiste partners, scherpstellen van doelstellingen, zoeken naar extra middelen, enzoverder. Dit artikel geeft je inzicht in de trajecten waaraan we werkten en biedt een doorkijk naar de projecten in 2019 en de volgende jaren.

Kempenlabs in de steigers

Wat is Kempenlab? Dat is een meerjarig programma waarmee AR-TUR aanjager wil zijn voor de kwaliteit van de gebouwde omgeving. We initiëren, samen met partners, enkele labs per jaar en gaan aan de slag op een specifieke plek in de Kempen. De thema’s die aan bod komen in die casus, vertalen we weer naar een breder verhaal voor de hele regio. In het Kempenlab werken we cocreatief. We brengen betrokken experten, maar ook bewoners en andere belanghebbenden samen rond de tafel. Met culturele activiteiten komen we tot creatieve en nieuwe inzichten voor de ruimtelijke kwaliteit van de regio.

In 2018 rondden we het eerste Kempenlab af en bouwden we aan nieuwe Kempenlabs.

Gevangenis Merksplas © Karin Borghouts

Kempenlab 1 Gevangen in beschermd landschap

Het eerste Kempenlab organiseerden we al in 2017. We gingen op zoek naar een visie op het penitentiaire landschap in de Kempen. AR-TUR werkte samen met Serge Rooman (Opleidingcentrum Penitentiair Personeel, FOD Justitie) en Gideon Boie (KU Leuven / BAVO).

In maart 2018 presenteerden we het CAHIER #7 Gevangen in open landschap. Dat bevat een weergave van het Kempenlab met verslaglegging, scenario’s voor de toekomst en reacties van onder meer Kristoff Hemelinckx (raadgever minister Jambon voor de Regie der Gebouwen) en Peter Bellens (toenmalig gedeputeerde Provincie Antwerpen).

Studentententoonstelling studio KU Leuven 2017-2018, docenten : Sven Sterken, Nicole Fröhlich, Karen Kesteloot tijdens Open Kerkendagen in O.L.V.-kerk in Den Hout. Foto: Olmo Peeters

Kempenlab 2 Landschap van Kerken

Kempenlab 2 onderzoekt de toekomst van kerkgebouwen in een buitenstedelijke context. Sven Sterken (KU Leuven) is onze belangrijkste partner in dit project.

Tijdens de Open Kerkendagen op 2 en 3 juni toonden we studentenwerk van de KU Leuven in de O.L.V.-kerk in Den Hout. Deze kerk is ontworpen door René Van Steenbergen. Hij ontwierp zo’n 20 kerken waarvan een groot deel in de Kempen staat, en maakte daarbij een ontwikkeling door van traditioneel naar moderner ontwerp. De studenten maakten een kaart van de Kempen, waarop de kerken ontworpen door de architect zijn toegelicht. De kaart was gratis beschikbaar voor bezoekers van de Open Kerkendagen en de volgende activiteiten in het Kempenlab.

Sint-Franciscus van Assisikerk in Schorvoort, Turnhout. Foto: Olmo Peeters

Op Open Monumentendag op 9 september stelden we drie Kempense kerken van René Van Steenbergen open: de O.L.V.-kerk in Den Hout (Beerse), de kerk Sint-Franciscus van Assisi in Schorvoort (Turnhout) en de Sint-Jozefkerk in Voorheide (Arendonk). Met Erfgoed Noorderkempen maakten we een kleine expositie per kerk.

Ondertussen bereidde de KU Leuven samen met ons een subsidieaanvraag voor met de bedoeling een uitgebreid traject met workshops en een masterclass te financieren. Helaas lukte het niet deze aanvullende middelen te verkrijgen. Het moest dus een bescheidener traject worden. Dat hadden we gepland voor eind 2018, maar door bijkomende omstandigheden waren we genoodzaakt het uit te stellen tot begin 2019.

Inmiddels organiseerden we in januari en februari 2019 een uitstap langs inspirerende voorbeelden en een studiedag met een divers publiek van deskundigen en betrokkenen. Daarmee hebben we op een compacte, maar effectieve manier invulling kunnen geven aan de doelstellingen van het Kempenlab, om het gesprek over de toekomst van kerken in het buitengebied een stap verder te brengen, en om inspiratie te bieden van lokale casus tot Vlaams beleid. We werken op dit moment aan een cahier met inzichten uit het traject. Dat presenteren we in het najaar van 2019.

Wijkverkenning Parkwijk Turnhout. Foto: Bart Van der Moeren

Kempenlab 3 Wijkrenovatie

In het Kempenlab Wijkrenovatie gaat AR-TUR aan de slag rond de verduurzaming van (sociale) woonwijken. Dat is een complexe opgave, die overal in Vlaanderen speelt. Hoe kiezen we een kwalitatieve en duurzame aanpak? Hoe houden we de aanpak betaalbaar, zetten we de kwaliteit van wonen centraal en hebben we tegelijkertijd oog voor de erfgoedwaarde van de wijken? Twee bijzondere moderne wijken in de Kempen zijn onze experimenteergrond: de Parkwijk in Turnhout en Egelsvennen in Mol. Ze zijn voorbeelden voor de vraagstukken bij vergelijkbare wijken.

AR-TUR werkt in dit Kempenlab samen met onder meer de sociale huisvestingsmaatschappijen De Ark en de Molse Bouwmaatschappij, de VMSW, de BouwhulpGroep en het Vlaams Architectuurinstituut (Architectuurarchief Vlaanderen) en de Provincie Antwerpen. De provincie steunt dit traject met een Impulssubsidie voor innovatieve projecten wonen.

In september vond de aftrap van het Kempenlab plaats met twee publieke activiteiten. Op 21 september gingen we met zo’n 30 stakeholders op wijkverkenning in de Parkwijk en in Egelsvennen. We hoorden over de ontstaansgeschiedenis van de wijken en de huidige uitdagingen van vertegenwoordigers van de huisvestingsmaatschappijen en de gemeenten.

Op 27 september vond een workshop nulmeting plaats. Ongeveer 20 deelnemers van de huisvestingsmaatschappijen, particuliere eigenaars, bewoners, lokale overheden, ontwerpers, erfgoeddeskundigen, experten en andere geïnteresseerden gingen gezamenlijk rond de tafel. We brachten de kwaliteiten, kansen, uitdagingen en ideeën voor de wijken in kaart. Het verslag geeft een weerslag van de opgehaalde ervaringen en bijdragen van de aanwezigen.

Met de stuurgroep van samenwerkingspartners stippelden we het vervolgtraject uit. In het najaar gaven we de opdracht voor deelonderzoeken in de periode tot maart 2019. Auteur-architect Kristien Vastenavondt verzamelt bewonersverhalen. Fotografen Sofie Nagels, Toon De Clerck en Rudi Rombouts brengen het gebruik van de wijken in beeld. Bovenbouw architectuur en Veldwerk Architecten doen ontwerpend onderzoek.

Vanaf april 2019 zetten we dit Kempenlab voort met workshops, een lezingavond en een afsluitend debat. De bevindingen bundelen we opnieuw in een cahier dat we eind 2019 presenteren. Daarin delen we inspiratie, ideeën en aanbevelingen voor de aanpak van vergelijkbare wijken in de Kempen en in heel Vlaanderen.

Hedendaagse dorpsarchitectuur in de Kempen: Buurschap De Blokskens in Zandhoven door Happel Cornelisse Verhoeven architecten. Foto: Karin Borghouts

Ook voor het vierde Kempenlab dat we voor ogen hebben, draaide de voorbereiding op volle sterkte. We spraken diverse betrokken architecten en stedenbouwkundigen, beleidsmakers bij Kempense gemeenten, onderzoekers van universiteiten, projectontwikkelaars, grondeigenaren, Kempenaren.

Meer en meer werd de noodzaak duidelijk het thema van dorpse dichtheid en kwalitatieve dorpsarchitectuur op de agenda te zetten. Het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen vraagt om verdichting van dorpskernen. Ondertussen zien we het karakter van de dorpskernen in de Antwerpse Kempen sluipenderwijs wijzigen door zielloze appartementengebouwen en verkavelingen. De lokale beleidsmakers hebben vaak weinig invloed op de concrete architectuurkwaliteit op het terrein.

Architectuurcafé Cohousing in de Kempen. Foto: Bart Van der Moeren

In 2018 werkten we de plannen uit voor een ambitieus meerjarig traject: Toolbox Dorpsarchitectuur. Het project bestaat uit een catalogus met goede voorbeelden van dorpsarchitectuur, een handleiding ‘hoe te komen tot kwalitatieve dorpsarchitectuur?’, een ‘trigger’ in de vorm van een realisatie in een dorpskern, en een reizende tentoonstelling om het gesprek over architectuurkwaliteit in dorpen aan te zwengelen. We werken in het Kempenlab in een aantal workshops op casussen in de gemeenten Olen en Malle en nemen de hier opgedane kennis mee in de toolbox.

Begin 2019 ontvingen we het fijne nieuws dat we een projectsubsidie ontvangen uit het programma Platteland Plus van de provincie Antwerpen en Vlaanderen om het traject uit te voeren. Deze middelen vullen we aan met bijdragen van de gemeenten Olen en Malle, eigen middelen en aanvullend zoeken we nog bedrijven en organisaties die het belang zien om dit traject financieel mee te ondersteunen. (Wil jij hier mee de schouders onder zetten? Neem contact op!)

Het traject Toolbox Dorpsarchitectuur realiseren we vanaf 2019 tot uiterlijk 2022.

In 2018 namen we al een voorproefje op het thema van verdichting en ‘anders wonen’ door aandacht te besteden aan cohousingprojecten in de regio. Samen met De Academie, een pop-up restaurant op een projectlocatie voor een cohousingproject in het centrum van Turnhout, organiseerden we een architectuurcafé Cohousing in de Kempen. Initiatiefnemers van nieuwe cohousingprojecten in de regio en bewoners van al gerealiseerde projecten deelden hun ervaringen. Dat het thema aansloeg bleek uit een uitverkochte zaal met meer dan 80 aanwezigen.

Samen met DINAMO brachten we op 16 november 2018 een bezoek aan cohousing Kasteel Boterberg in Kalmthout. Joeri Bal van HEEM, zelf ook bewoner van het project, ontving onze groep van 50 personen. Samen met Dirk Engelen, partner bij B-architecten, de ontwerpers van het herbestemmingsproject, leidde hij ons rond.

Kempenlab 5 Duurzame mobiliteit en deelname IABR2018-2020

Begin 2018 kregen we het bericht dat Kempenlab was geselecteerd voor de Internationale Architectuur Biennale in Rotterdam (IABR2018-2020) als een van ongeveer 30 praktijken uit België en Nederland. De IABR wil een concreet handelingsperspectief ontwikkelen voor de aanpak van de klimaatopgaven in Nederland en België, aan de hand van kennisdeling en –ontwikkeling over de gedeelde ruimtelijke opgaven in beide landen.

Kempenlab werd als praktijk getoond op de IABR-tentoonstellingen in Rotterdam en Brussel. AR-TUR nam deel aan diverse werksessies waar de praktijken ervaringen uitwisselden. We focussen hierbij op duurzame mobiliteit. Dit vormde ineens de opmaat voor een vijfde Kempenlab over duurzame mobiliteit in de Kempen, dat we in 2019 en 2020 verder uitwerken en uitvoeren. De resultaten hopen we in 2020 te tonen op de IABR.

Architectuurfietstocht met Knack Weekend. Foto: Pieter de Ruijter

Architectuur in beeld

Een hoogtepunt in 2018 was de unieke architectuurfietstocht die we organiseerden in samenwerking met Knack Weekend. In mei besteedde het magazine uitgebreid aandacht aan moderne architectuur in Turnhout. “Wie duizenden kilometers reist om werk van Arne Jacobsen, Alvar Aalto, Le Corbusier, Oscar Niemeyer of Richard Neutra te zien, moet ook eens dichterbij op ontdekkingstocht: Turnhout was ooit het mekka van de vernieuwende architectuur.” (Hier vind je een pdf van het artikel.)

Paul Schellekens in het Clarissenklooster. Foto: Pieter de Ruijter

Zondag 17 juni fietsten de 100 deelnemers langs vier voorbeelden van de moderne architectuur van de Turnhoutse School: de school Sint-Victor (1966), de atelierwoning Vanhout en Schellekens (1964) en de woning Jozef Schellekens (1934) en – zeer uitzonderlijk – het Clarissenklooster (1966). In elk gebouw kregen ze een rondleiding. In het klooster ontving de architect Paul Schellekens ons zelf. Hij groeide op in de woning Jozef Schellekens, zijn vader, en ontwierp mee de andere drie gebouwen die we deze dag bezochten.

Een overzicht van de woonplaatsen van de deelnemers aan de architectuurfietstocht.

Door de publiciteit in Knack Weekend kwamen mensen van ver buiten de regio om deel te nemen. De rondleiding was op korte tijd volledig volzet.

Voor de vroegmodernistische woning Jozef Schellekens in Turnhout organiseren we in samenwerking met Architects in Motion rondleidingen op maat. In 2018 onder meer voor groepen van Markant, de dienst stedenbouw van Stad Brussel, een Nederlandse woningcorporatie en private personen.

Rondleiding woning Jozef Schellekens. Foto: Pieter de Ruijter

Op vraag van Herita organiseerden AR-TUR en Architects in Motion een exclusieve Avant-Première op 8 september, op de vooravond van Open Monumentendag. Luc Vanhout, kleinzoon van Jozef Schellekens en directeur van Architects in Motion, verzorgde de rondleiding door de woning Schellekens en deelnemers werden na afloop getrakteerd op een hapje en een drankje.

In januari hernamen we de architectuurwandeling door de Hoge Rielen tijdens het Warande-festival WinterWarm. Na het succes van de vorige editie, ontdekten opnieuw 50 geïnteresseerden het masterplan en de gebouwen op het domein, waaronder hostel Wadi van Studio Secchi-Viganò.

Bezoek aan het GielsBos. Foto: Evelien Pieters

AR-TUR en DINAMO organiseerden op 26 april een rondleiding door het GielsBos. Dierendonckblancke Architecten ontwierp het nieuwe masterplan en en de woonerven. Luc Vanherck, namens Het GielsBos lid van het bouwteam, wandelde met de 20 deelnemers over het domein en beantwoordde de vele vragen.

Meer aandacht voor modernisme uit de Kempen was er tijdens de Brussels Biennale of Modern Architecture (BBMA), waar op 16 oktober de film Huiselijk Modernisme werd getoond. Deze film over drie woningen rond Turnhout, de architecten en de bouwheren, maakte AR-TUR met Terenja van Dijk in 2009.

Ons digitale magazine, op de website en in de nieuwsbrief, bracht maandelijks nieuws over onze activiteiten en dat van anderen in de Kempen. (Je kunt je inschrijven om het digitale magazine maandelijks – soms vaker – in je mailbox te krijgen.)

Edith Wouters van AR-TUR over Kempenlab. Foto: Pieter de Ruijter

AR-TUR adviseert

AR-TUR geeft regelmatig advies, neemt deel aan commissies en geeft lezingen op aanvraag. In 2018 onder meer bij de Gecoro Turnhout, IOEA Noorderkempen, aan een rondetafel van de Vlaamse Overheid rond woonwensen en in een klankbordgroep voor Architectuurarchief Vlaanderen. We gaven lezingen voor de Universiteit Hasselt en Atelier X in Tienen. En we namen deel aan panelgesprekken op de IABR-avond Designing the Future, een studiedag over Vergrijzing op het Platteland en op het congres Verleden, Heden en Toekomst van de Vlaamse Begijnhoven.

Vanwege de gemeenteraadsverkiezingen schreef AR-TUR de inspiratienota Kwaliteit van Architectuur en Ruimte. Als centrum voor architectuur, stedelijkheid en landschap in de Kempen staan wij voor ruimtelijke kwaliteit in onze regio. Wat kan een gemeente zelf doen? In het memorandum reiken we vier actiepunten aan om werk van te maken. AR-TUR wilde met deze nota politieke partijen en besturen inspireren richting de volgende beleidsperiode. Werk maken van kwaliteit van architectuur en ruimte op het grondgebied van de gemeente, betekent immers zorgen voor een gezondere, veiligere, attractievere en klimaatvriendelijkere leefomgeving waar het goed wonen is voor jong en oud.

Als lid van het Platform ArchitectuurCultuur (PAC) organiseerden we op 11 december 2018 met onze collega-architectuurorganisaties een Sectormoment Architectuurcultuur in het Vlaams Architectuurinstituut. Aan de vooravond van een nieuwe beleidsperiode brachten we het architectuurcultuurlandschap opnieuw in kaart. Het resultaat van deze gesprekken wordt verwerkt in de Landschapstekening Kunsten.

Geselecteerd ontwerp door Serge Schoemaker Architects voor boeren langs de grote gracht in Retie:

AR-TUR in Opdracht

Naast onze eigen activiteiten, die we veelal uit subsidies financieren, werken we ook in opdracht van overheden, organisaties en particulieren.

In 2017 werkte AR-TUR mee aan het traject geWOONtebreker van de Provincie Antwerpen. Op 29 mei 2018 rondde een inspiratiedag voor beleidsmakers dit traject af. Hier deelden we onze ervaringen uit het traject en begeleidden we een workshop.

In opdracht van gemeente Retie begeleidde AR-TUR een selectietraject voor een ontwerper voor infrastructuurelementen langs de wandeling ‘Boeren langs de grote gracht’. In een werksessie met betrokkenen formuleerden we een gedragen projectvraag. We stippelden het selectieproces uit en zetelden in de jury’s. Liefst 24 ontwerpteams dienden een voorstel in voor de Open Call. De jury selecteerde vier bureaus die een bescheiden budget kregen om hun ontwerp verder te verdiepen. Uiteindelijk verkoos de jury Serge Schoemaker Architects boven Karl Philips, Studio Van Campenhout en De Bouwerij.

Op vraag van Vlaams Bouwmeester zetelde AR-TUR als extern jurylid in de Open Oproep voor de nieuwbouw van een kleuter- en lagere school in de landschappelijke context van Kessel-Dorp. De uiteindelijke selectie zal binnenkort bekend worden gemaakt.

Achter de schermen

Het team van AR-TUR bestaat uit Edith Wouters (artistiek coördinator) en Evelien Pieters (zakelijk leider en projectleider). We werken beiden deeltijds voor AR-TUR. Evelien werkte in 2018 gemiddeld 23,5 uur per week en Edith 22 uur. Dat komt neer op ongeveer 1,2 VTE.

De Raad van Bestuur van AR-TUR kende in 2018 een aantal wijzigen. Jan Van Leuven, onze voorzitter sinds 2011, trad af. Ook bestuurslid Christian Chody die vanaf het begin bij AR-TUR betrokken is geweest. De Algemene Vergadering benoemde Miek De Kepper als nieuwe voorzitter.

Sinds 22 oktober 2018 bestaat de Raad van Bestuur uit:

  • Miek De Kepper – voorzitter (vml. directeur LOCUS, Vlaams steunpunt lokaal cultuurbeleid)
  • Peter Sommen – secretaris (departementshoofd Mens, Communicatie en Organisatie Provincie Antwerpen)
  • Marina Declercq – penningmeester (vml. gewestelijk ontvanger Baarle-Hertog)
  • Yves De Bont (vml. architect en docent)
  • Kristien Gerets (adjunct-directeur communicatie deSingel)
  • Diederik Nagels (architect)
  • Eric Nysmans (directeur Welzijnszorg Kempen)
  • Staf Pelckmans (directeur cultuurhuis de Warande)

Tot 22 oktober was Jan Van Leuven (vml. burgemeester Baarle-Hertog) lid van de RvB als voorzitter en Christian Chody (architect) als ondervoorzitter.

De RvB spande zich in 2018 in om de Algemene Vergadering van AR-TUR uit te breiden, om daarmee ons netwerk van experten en ambassadeurs te verdiepen en te vergroten Vanaf maart 2019 gaat deze uitgebreide vergadering aan de slag.

Financieel jaarverslag

Hoe financieren we onze projecten en waaraan besteden we onze budgetten? Hieronder vind je een overzicht van ons boekjaar 2018.

Onze inkomsten

Het grootste deel van onze inkomsten bestaat uit subsidies. Maar we hebben ook eigen inkomsten. In 2018 waren dat 21% van de totale opbrengsten.

De opbrengsten zijn als volgt verdeeld:

  • 72 procent – werkingssubsidie Vlaamse Overheid
    We ontvangen iets meer dan 81.000 euro structurele subsidie uit het Kunstendecreet van de Vlaamse overheid. Deze subsidie ontvangen we jaarlijks in de periode 2017-2021.
  • 3 procent – projectsubsidie Provincie Antwerpen
    Voor het Kempenlab 3 Wijkrenovatie ontvangen we een Impulssubsidie Innovatie Projecten Wonen van de provincie van 30.000 euro. Het grootste deel daarvan schrijven we toe aan 2019, omdat we dan de meeste kosten voor dit traject maken.
  • 3 procent – subsidie Stad Turnhout
    We ontvangen een jaarlijkse subsidie van de Stad Turnhout van 4.000 euro.
  • 2 procent – ticketverkoop
    Dit is de ticketverkoop van de architectuurfietstocht die we samen met Knack organiseerden.
  • 1 procent – samenwerkingen
    Dit gaat over de samenwerking met DINAMO voor twee uitstappen.
  • 10 procent – boekverkoop
    In 2018 brachten de verkopen van onze boeken ‘Architectuur in de Golden Sixties: de Turnhoutse School’ en de nieuwe ‘Kempenatlas’ 12.000 euro op.
  • 9 procent – dienstprestaties andere
    Ten slotte verkregen we bijna 10.000 euro aan inkomsten uit betaalde opdrachten onder ‘AR-TUR in opdracht’, rondleidingen en lezingen.

Onze uitgaven

  • 69 procent – artistieke en zakelijke coördinatie
    We besteden in 2018 zo’n 69 procent aan de vergoeding van de medewerkers van AR-TUR, artistiek coördinator Edith Wouters en zakelijk leider Evelien Pieters. Omdat we veel aan voorbereiding achter de schermen werkten en veel minder aan de uitvoering van projecten, maakten we dus ook veel minder productiekosten. Daardoor valt dit percentage dit jaar hoog uit.
  • 6 procent – artistieke diensten
    Dit zijn de vergoedingen voor sprekers en curatoren van de Kempenlabs die we opstartten.
  • 7 procent – diensten AR-TUR in Opdracht
    Hieronder vallen de vergoedingen van medewerkers die namens AR-TUR projecten in opdracht van derden uitvoerden.
  • 8 procent – overige vergoedingen aan derden
    Dit zijn onder meer de vergoedingen voor fotografen en verslaggevers, vrijwilligersvergoedingen en de boekhouder.
  • 1 procent – artistieke productiekosten
    Deze kostenpost is dit jaar heel laag, omdat we weinig activiteiten uitvoerden en tegelijkertijd weinig kosten maakten voor de activiteiten vanwege de vele samenwerkingen, onder meer met cultuurhuis de Warande.
  • 7 procent – verplaatsings- en verblijfskosten
    Dit zijn vooral reiskosten van onze partners, deelnemers en medewerkers. En de kosten van catering bij activiteiten.
  • 0,5 procent – promotie en verkoop
    Vanwege weinig uitgevoerde activiteiten, maakten we ook minder promotiekosten. Lijkt je dit toch erg weinig? Dat komt omdat we ondersteund worden door de dienst communicatie van de Warande met onder meer een vormgever en eigen drukkerij. Ook werkten we samen met onder meer Knack Weekend die promotie voerden voor de fietstocht via hun artikel.
  • 1 procent – wijzigingen in de voorraad
    De waarde van de verkochte voorraad is als kost opgenomen.
  • 1 procent – leveringen aan de onderneming
    Hieronder vallen allerlei kleine uitgaven zoals kantoormateriaal, documentatie en abonnementen, verzendkosten, bankkosten en zo verder.