Kempenlab met impact - AR-TUR jaarverslag 2019

Kempenlab 2 Landschap van Kerken

Het vrijkomen van vele parochiekerken in de komende jaren brengt buiten de steden – in dorpen, gehuchten en verkavelingen – eigen uitdagingen met zich mee. Om de blik expliciet op kerken in een rurale context te richten, organiseerde AR-TUR dit Kempenlab in samenwerking met RE[ ]CHURCH, een onderzoeksproject van de KU Leuven onder begeleiding van Sven Sterken. Hoe kunnen we kerkgebouwen transformeren op een waardevolle manier voor en met de omgeving, en wat kunnen we daarbij leren uit bestaande initiatieven? Met die vraag ging het Kempenlab aan de slag.

Naast de KU Leuven werkten we samen met de parochie Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand Den Hout, Erfgoed Noorderkempen en de gemeente Beerse. In 2017 en 2018 toonden we al studentenwerk in kerken in de Parkwijk Turnhout en Den Hout, en stelden we kerken van René Van Steenbergen open tijdens Open Monumentendag.

Op 25 januari 2019 gingen we met ruim 40 deelnemers op busuitstap naar Nederland. Daar zochten we inspiratie voor de toekomst van kerkgebouwen bij zes Noord-Brabantse dorpskerken. We hoorden van architecten en gebruikers over het proces om tot een nieuwe invulling te komen.

Op vrijdag 22 februari organiseerden we de werk- en studiedag De kerk buiten (de stad). We kregen inspiratie uit binnen- en buitenland, brachten diverse bestaande initiatieven samen en spraken mee over aanbevelingen voor dorpskerken in Vlaanderen.

Het Kempenlab resulteerde in een reeks van aanbevelingen voor beleidsmakers met betrekking op de aanpak van concrete herbestemmingstrajecten. Deze presenteerden we in het CAHIER #8 Landschap van kerken. De publicatie beschrijft bovendien elf herbestemmingstrajecten en de vele beelden – onder andere van Olmo Peeters – bieden een gevarieerd beeld van kerken buiten de stad.

Inmiddels zien we de spin-off van het Kempenlab, in de inzichten die zijn meegenomen in trajecten van de provincie Antwerpen en het CRKC. Ook werden we gevraagd bevindingen te delen tijdens onder meer een lezing in Nijlen en op een Europees symposium in Hannover, maakten we deel uit van de stuurgroep ‘Kerk als Dorpsknooppunt’ – een project van Rurant, Innovatiesteunpunt en Provincie Antwerpen – en een adviesgroep voor de kerken in Meerhout.

Kempenlab 3 Wijkrenovatie

In het Kempenlab Wijkrenovatie ging AR-TUR aan de slag rond de verduurzaming van (sociale) woonwijken. Hoe kiezen we een kwalitatieve en duurzame aanpak? Hoe houden we de aanpak betaalbaar, zetten we de kwaliteit van wonen centraal en hebben we tegelijkertijd oog voor de erfgoedwaarde van de wijken? Twee bijzondere moderne wijken in de Kempen waren onze experimenteergrond: de Parkwijk in Turnhout en Egelsvennen in Mol.

AR-TUR werkte in dit Kempenlab samen met onder meer de sociale huisvestingsmaatschappijen De Ark en de Molse Bouwmaatschappij, de VMSW en de provincie Antwerpen. De provincie steunde dit traject met een Impulssubsidie voor innovatieve projecten wonen.

In het najaar van 2018 trapten we het traject af met een wijkverkenning en workshop nulmeting. Begin 2019 startten we drie deelonderzoeken op. Kristien Vastenavondt tekende bewonersverhalen op in Egelsvennen en de Parkwijk. Sofie Nagels, Toon De Clerck en Rudi Rombouts registreerden fotografisch de manieren waarop bewoners zich de wijk gaandeweg hebben toegeëigend. Dirk Somers van Bovenbouw architectuur en Marius Grootveld van Veldwerk architecten deden ontwerpend onderzoek naar een wijkwinstmodel voor de wijken.

Op 5 april 2019 organiseerden we een scenarioworkshoprond het wijkwinstmodel. Met stakeholders en experten onderzochten we mogelijke kapitaalstromen en winsten voor de wijken.

Tijdens de lezingavondop 14 mei gaven ontwerpers van gerenoveerde wijken in België en Nederland inzicht in de keuzeprocessen, de moeilijkheden en het behoud van karakter of erfgoedwaarde.

Dat private eigenaars verspreid in de wijken her en der woningen hebben aangekocht, blijkt een groot struikelblok bij de renovatie-aanpak van sociale woonwijken. Op een zomeravond in juli brachten we in een bewonersworkshop in Egelsvennen een groep van die private eigenaars samen. We polsten naar hun visie op het wijkwinstmodel en welke rol zij zich daarin zagen spelen. Hieruit ontstond het idee van de praatplaten.

De praatplaten zijn een instrument om het gesprek te openen met de verschillende stakeholders, zoals de sociale huisvestingsmaatschappij, de lokale beleidsmakers, de huurders en eigenaars, de ontwerpers en deskundigen. Bovenbouw architectuur en Veldwerk architecten werkten de visualisaties uit.

Alle inzichten resulteerden in het werkmodel van de Wijkmotor. We presenteerden dit model tijdens de afsluitende werk- en studiedag op 1 oktober. De Wijkmotor is een circulair proces voor een integrale aanpak van de wijk en kwaliteitsbewaking op lange termijn. Het werkmodel omvat een reeks van samenhangende aanbevelingen. We cureerden daarbij een aantal concepten en projecten die inspireren om aan de slag te gaan. Dit lees je in CAHIER #9 Wijkmotor dat we presenteerden in december.

Het werkmodel van de Wijkmotor is een voorlopig resultaat van het Kempenlab Wijkrenovatie. Uiteraard zijn er nog veel openstaande vragen en dient het te worden beproefd in de praktijk. Voor heel Vlaanderen spreken we over meer dan 200 wijken met erfgoedwaarde, en daarnaast nog eens het equivalent van gelijkaardige wijken met lokaal belang, waarop de Wijkmotor van toepassing kan zijn. We onderzoeken in 2020 de mogelijkheden van een vervolgtraject.

Kempenlab 4 Dorpsarchitectuur

Het karakter van de dorpskernen in de Antwerpse Kempen wijzigt sluipenderwijs door zielloze appartementengebouwen en verkavelingen. Wat vinden we kwalitatieve dorpsarchitectuur? Hoe kunnen we erover in gesprek gaan? En hoe kunnen we erop sturen in de dorpen? In het Kempenlab Dorpsarchitectuur ontwikkelt AR-TUR een Toolbox Dorpsarchitectuur. De Toolbox bestaat uit een vocabularium – een catalogus met goede voorbeelden, en een instrumentarium – hoe te komen tot kwalitatieve dorpsarchitectuur. Via een interventie in een dorpskern, waarin we het vocabularium testen, en een reizende expo in 2021, zwengelen we het gesprek over architectuurkwaliteit in dorpen aan.

AR-TUR werkt voor dit Kempenlab onder meer samen met de provincie Antwerpen, gemeente Malle, gemeente Olen, Ward Verbakel (KU Leuven / Plusoffice architects), Sarah Martens (UHasselt), Karina Van Herck (Agentschap Onroerend Erfgoed), A+ Architecture in Belgium. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door cofinanciering uit Platteland Plus, bestaande uit middelen van Vlaanderen en provincie Antwerpen.

Op 26 juni en 11 september 2019 startten we het traject met nulmetingen in de casusgemeenten Olen en Malle. Met welke instrumenten werken de gemeenten en waar lopen ze tegenaan? Studenten van de KU Leuven onderzochten, onder begeleiding van Ward Verbakel, dorpse woontypologieën. Ook de UHasselt werkte ondertussen aan het dorpenlab Haspengouw. Op 16 oktober spraken we over het studentenwerk in een expertmeeting.

Op donderdag 21 november organiseerde AR-TUR in samenwerking met de Warande een publieksavond rond dorpsarchitectuur: de voorstelling (Dis)placed interventions van Elly van Eeghem. Met een poëtische stapeling van projecties en geluiden, legde ze absurditeiten van jargon en planningsinstrumenten bloot, zoals de veelheid aan gewestplannen, RUP’s en masterplannen. In een slotgesprek op scène spraken we over het belang van identiteit voor de dorpen, waarbij de beleving van inwoners en het bewaren van het open en groene karakter voorop staat.

Op 11 december verzamelden meer dan 75 architecten, beleidsmakers, dorpsbewoners, experten en studenten in Malle voor de workshop dorpsarchitectuur: vocabularium en instrumentarium. De deelnemers zetten een eerste stap in de richting van een antwoord op de vraag: wat is goede dorpsarchitectuur en hoe kom je tot goede dorpsarchitectuur? Enkele inspirerende presentaties hielpen de discussie op weg.

In 2020 en 2021 werken we verder aan de Toolbox Dorpsarchitectuur. Zo presenteerden we begin maart 2020 de nieuwste editie van A+ over dorpsarchitectuur, met een lezingavond in Huis Perrekes. Voor A+282 Village schreven we een artikelover de eerste bevindingen van het Kempenlab.

Kempenlab 5 Zorgzame mobiliteit

In de Kempenatlas was mobiliteit een van de belangrijke thema’s. In de Kempen zijn er immers heel wat dorpen en gebieden met een slechte mobiscore. Hoe werken we aan zorgzame en duurzame mobiliteit in slecht ontsloten regio’s? Ook werkten we in 2019 aan de opstart van het volgende Kempenlab. Samen met prof. Oswald Devisch en prof. Liesbeth Huybrechts van UHasselt en de gemeente Nijlen, werken we aan een Kempenlab waarin we een alternate reality game ontwikkelen. Door inwoners in een spelvorm te stimuleren alternatieve oplossingen te zoeken, beogen we een gedragsverandering en een reële impact. In 2019 vroegen we voor dit project een subsidie aan bij het departement Mobiliteit en Openbare Werken van de Vlaamse Overheid. De subsidie is toegezegd, waardoor we in 2020 aan de slag kunnen.

Architectuur in beeld

Tijdens het MOOOV filmfestival in Turnhout stelden we op 26 april een architectuurfilmdagsamen. Amerikaans kunstenares Jill Magid was te gast vanwege haar film The Proposal over de archieven van Luis Barragán. De poëtische documentaire onthult de briefwisseling tussen Jill Magid en designfirma Vitra die de archieven in handen heeft. Na de filmvertoning ging Jill Magid in gesprek met Sofie De Caigny, directeur van het Vlaams Architectuurinstituut, onder leiding van Olav Grondelaers. De tweede film Hacer mucho con poco uit Ecuador werd ingeleid door Ken De Cooman van BC architects & studies.

Als eerste aanzet in het traject rond dorpsarchitectuur, gingen we donderdag 20 juni op architectuuruitstap in Kasterlee. Architectenbureau Dierendonckblancke leidde ons rond door het nieuwe ontmoetingscentrum en vertelde over het masterplan voor de dorpskern. We bezochten het werk A Giant Sculpture met Arnout Van Vaerenbergh van kunstenaarsduo Gijs Van Vaerenbergh. Bart Boeckx (vanhout.pro / Groep Van Roey) gaf een inleiding bij het nieuwe paviljoen van het Frans Masereelcentrum ontworpen door Hideyuki Nakayama en LIST.

In februari hernamen we de architectuurwandeling door de Hoge Rielen tijdens het Warande-festival WinterWarm. Voor de vroegmodernistische woning Jozef Schellekens in Turnhout organiseren we in samenwerking met Architects in Motion rondleidingen op maat. In 2019 onder meer voor groepen van Amarant, architectuurcentrum CAST uit Tilburg, de Universiteit Hasselt en in samenwerking met Gerlin Heestermans die onder de naam Toerist Modernist uitstappen aan modernistisch erfgoed in België organiseert.

Ons digitale magazine, op de website en in de nieuwsbrief, bracht maandelijks nieuws over onze activiteiten en dat van anderen in de Kempen. (Je kunt je hier inschrijven voor het digitale magazine.)

AR-TUR in Opdracht

Naast onze eigen activiteiten, die we veelal uit subsidies financieren, werkte AR-TUR ook in opdracht van overheden, organisaties en particulieren.

Domein de Hoge Rielen vroeg ons om de werking van hun masterplan onder de loep te nemen. Naar aanleiding van de opening van enkele nieuwe renovaties en realisaties door minister Sven Gatz, begeleidden we een panelgesprek met de betrokken ontwerpers en schreven we mee aan een visietekst. Ten slotte modereerden we een werksessie met stakeholders in Atelier Vlaams Bouwmeester, waar de toekomstscenario’s rond het masterplan werden onderzocht.

We begeleidden diverse ontwerpersselecties. Zo waren we extern deskundige in de jury voor de Open Oproep voor een nieuw kerkgebouw in Herentals. Vanwege Kempenlab Wijkrenovatie vroeg sociale huisvestingsmaatschappij De Ark ons als deel van de jury voor een ontwerpersselectie voor de renovatie van wijk Den Brand.

Voor de gemeente Kalmthout begeleidden we het gunningstraject voor een ontwerpteam voor een nieuw gemeentehuis. Eind maart 2020 wordt het geselecteerde ontwerpteam bekend gemaakt.

Ook startten we in opdracht van Stad Hoogstraten met een cocreatief traject voor een dorpontwikkelingskader voor Wortel. Dit traject voeren we uit in 2020.

AR-TUR adviseert

Naast de grotere opdrachten, geeft AR-TUR regelmatig advies, neemt deel aan commissies en geeft lezingen op aanvraag. In 2019 onder meer bij de Gecoro Turnhout, Intergemeentelijke Onroerend Erfgoed Adviesraad Noorderkempen, het Toekomstforum Kempen en de stuurgroep Kerk als Dorpsknooppunt van de provincie Antwerpen. We namen als expert deel aan de speeddates op het Festival voor Architectuur en aan een dag rond visievorming voor de herbestemming van kerken in Meerhout. We gaven een gastles bij de UHasselt en namen zitting in de jury van de Belgian Building Awards.

AR-TUR bouwt aan netwerken

AR-TUR is lid van het Platform ArchitectuurCultuur (PAC), een samenwerking tussen architectuurorganisaties A+, Archipel, Architectura.be, AR-TUR, Architecture Workroom Brussels, Architectuurwijzer, Beroepsvereniging voor Architecten, Stad en Architectuur en Vlaams Architectuurinstituut. PAC maakte de publicatie Architectuurcultuur in Vlaanderen, met een reeks interviews over onze diverse werkingen en ambities.

Samen met de Nederlandse architectuurcentra BLASt (Breda), BAi (Den Bosch), CAST (Tilburg) en ACE (Eindhoven), het Tilburgs Architectuur Film Festival (TIAFF) en Kunstloc Brabant werkten we aan de oprichting van een grensoverschrijdend Brabants-Kempens architectuurnetwerk. We willen het debat over de kwaliteit van de gebouwde omgeving in buitenstedelijke regio’s stimuleren in de provincies Noord-Brabant, Antwerpen en daarbuiten. In 2020 hopen we ons netwerk voor te stellen met een aantal activiteiten. Hou het in de gaten!

Achter de schermen

Het team van AR-TUR bestaat uit Edith Wouters (artistiek coördinator) en Evelien Pieters (zakelijk leider en projectleider). We werken beiden deeltijds voor AR-TUR. Edith werkte in 2019 gemiddeld 25 uur per week en Evelien 28 uur. Dat komt neer op ongeveer 1,5 VTE. Vanaf september kwam daar een derde medewerker bij: Ans Thijs. Zij is zakelijk leider van onze collega-vzw Kunst in Zicht. Via een fijne samenwerking tussen onze vzw’s ondersteunt Ans ons een dag per week.

De Raad van Bestuur van AR-TUR kende in 2019 een aantal wijzigingen. Staf Pelckmans en Kristien Gerets traden terug. Luc Stijnen, voormalig directeur van huisvestingsmaatschappij de Zonnige Kempen, werd door de Algemene Vergadering benoemd als nieuw bestuurslid.

Sinds oktober 2019 bestaat de Raad van Bestuur uit:

• Miek De Kepper – voorzitter (vml. directeur LOCUS, Vlaams steunpunt lokaal cultuurbeleid)
• Peter Sommen – secretaris (departementshoofd Mens, Communicatie en Organisatie Provincie Antwerpen)
• Marina Declercq – penningmeester (vml. gewestelijk ontvanger Baarle-Hertog)
• Yves De Bont (architect en docent)
• Diederik Nagels (architect-zaakvoerder Blend architecten)
• Eric Nysmans (directeur Welzijnszorg Kempen)
• Luc Stijnen (voormalig directeur Zonnige Kempen)

De Raad van Bestuur spande zich in om de Algemene Vergadering van AR-TUR uit te breiden en ons netwerk van experten en ambassadeurs te vergroten. Vanaf 2019 ging deze uitgebreide vergadering aan de slag met reflectiesessies in maart en oktober. De Algemene Vergadering bestond in 2019 uit de leden van de Raad van Bestuur, aangevuld met:

• Wout Baert (coördinator Fietsberaad Vlaanderen)
• Kristl Bakermans (architect/partner AiD architecten)
• Christian Chody (architect/partner Architects Unplugged)
• Joks Janssen (kwartiermaker kennisstrategie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed – Nederland)
• Inne Pijpers (Diensthoofd Mens en Ruimte bij gemeente Olen)
• Pieter Potters (R&D engineer)
• Mark Suykens (vml. directeur VVSG)
• Luc Vanhout (architect/partner Architects in Motion)

Begin 2020 kwamen daar twee nieuwe leden bij:

• Nezha Attaf (projectcoördinator Kamp C)
• Tine Horsten (directeur ledenrelaties VOKA – KvK Mechelen-Kempen)

Financieel jaarverslag

Hoe financieren we onze projecten en waaraan besteden we onze budgetten? Hieronder vind je een overzicht van ons boekjaar 2019.

Onze opbrengsten

Het grootste deel van onze opbrengsten bestaat uit subsidies. Maar we hebben ook eigen inkomsten onder meer uit ticketverkoop, boekverkoop, sponsoring en opdrachten. In 2019 waren dat 21% van de totale opbrengsten.

De opbrengsten zijn als volgt verdeeld:

• 55 procent – werkingssubsidie Vlaamse Overheid
  We ontvingen bijna 83.000 euro structurele subsidie uit het Kunstendecreet van de Vlaamse overheid. De beleidsperiode loopt van 2017 tot 2021.
• 18 procent – projectsubsidie Provincie Antwerpen
  Voor Kempenlab 3 Wijkrenovatie ontvingen we een Impulssubsidie Innovatie Projecten Wonen van de provincie van 30.000 euro. Het grootste deel daarvan besteedden we in 2019. Voor de Toolbox Dorpsarchitectuur ontvangen we een bijdrage uit Platteland Plus, bestaande uit middelen van Vlaanderen en de provincie Antwerpen. Een klein deel daarvan is toegekend aan 2019, het grootste deel daarvan besteden we in 2020 en 2021.
• 3 procent – subsidie Stad Turnhout
  We ontvangen een jaarlijkse subsidie van de Stad Turnhout van 4.000 euro.
• 3 procent – subsidies andere gemeenten
  We ontvangen bijdragen van de gemeenten Malle en Olen voor Kempenlab 4 Dorpsarchitectuur.
• 3 procent – ticketverkoop
  Dit zijn de ticketinkomsten van de studiedag De kerk buiten (de stad), de studiedag Wijkmotor en de architectuuruitstap Kasterlee.
• 1 procent – samenwerkingen
  Voor de studiedag De kerk buiten (de stad) binnen Kempenlab 2 Landschap van kerken kregen we een samenwerkingsbijdrage van KU Leuven.
• 3 procent – boekverkoop
  In 2019 brachten de verkopen van onze cahiers en de boeken Architectuur in de Golden Sixties: de Turnhoutse School en de Kempenatlas 4.400 euro op.
• 1 procent – sponsoring
  In het najaar van 2019 lanceerden we een partnerprogramma. Dit levert voor de jaarrekening van 2019 nog weinig sponsorinkomsten op, maar inmiddels hebben zich voor 2020 al negen partners aan AR-TUR verbonden.
• 12 procent – AR-TUR in Opdracht
  We verkregen een groeiend aantal betaalde opdrachten onder ‘AR-TUR in opdracht’.
• 1 procent – rondleidingen
  Dit zijn inkomsten voor rondleidingen en lezingen.

Onze uitgaven

Waar gaven we de budgetten aan uit?

• 57 procent – artistieke en zakelijke coördinatie
  We besteedden in 2019 zo’n 57 procent van het budget aan de vergoeding van de medewerkers van AR-TUR, artistiek coördinator Edith Wouters en zakelijk leider Evelien Pieters.
• 10 procent – diensten AR-TUR in Opdracht
  Hieronder vallen de vergoedingen van medewerkers die namens AR-TUR projecten in opdracht van derden uitvoerden.
• 10 procent – artistieke diensten
  Dit zijn de vergoedingen voor onder meer sprekers en onderzoekers binnen de Kempenlabs.
• 12 procent – overige vergoedingen aan derden
  Hier vind je onder meer de vergoedingen voor de zakelijke ondersteuning, voor fotografen en verslaggevers, vrijwilligersvergoedingen en de boekhouder.
• 2 procent – artistieke productiekosten
  Een verzamelpost voor diverse kosten van de productie van activiteiten. Vanwege de vele samenwerkingen, onder meer met cultuurhuis de Warande, zijn deze kosten laag.
• 5 procent – verplaatsings- en verblijfskosten
  Dit zijn vooral reiskosten van onze partners, deelnemers en medewerkers. En de kosten van catering bij activiteiten.
• 2 procent – promotie en communicatie
  Hieronder vallen de kosten voor diverse communicatiekosten. Lijkt je dit erg weinig? Dat komt omdat we ondersteund worden door de dienst communicatie van de Warande met onder meer een vormgever en eigen drukkerij.
• 1 procent – wijzigingen in de voorraad
  De waarde van de verkochte voorraad is als kost opgenomen.
• 1 procent – huur en onderhoud
  Dit zijn kosten voor de huur van ruimtes en logistieke ondersteuning. Deze kost is laag, omdat we ondersteund worden door cultuurhuis de Warande.
• 1 procent – leveringen aan de onderneming
  Hieronder vallen allerlei kleine uitgaven zoals kantoormateriaal, documentatie en abonnementen, verzendkosten, bankkosten enzoverder.