10 geboden voor het herbestemmen van kerken

Het vrijkomen van vele parochiekerken brengt buiten de steden – in dorpen, gehuchten en verkavelingen – eigen uitdagingen met zich mee.

Hoe kunnen we kerkgebouwen transformeren op een waardevolle manier voor en met de omgeving, en wat kunnen we daarbij leren uit onderzoek en gerealiseerde en lopende initiatieven?

AR-TUR ging in Kempenlab Landschap van kerken op zoek naar oplossingen om buurtbewoners te betrekken, financiële mogelijkheden te verkennen en de ruimtelijke structuur en het publieke karakter van het kerkgebouw in zijn waarde te laten. CAHIER #8 Landschap van kerken biedt het relaas van het afgelegde traject en inspirerende voorbeelden.

Gecombineerd met inzichten uit enkele trajectbegeleidingen presenteren we 10 aanbevelingen voor het reactiveren van religieus vastgoed als gemeengoed.

Kaart Welzijn, Kempenatlas

Aanbeveling 1

Zoom uit op grotere schaal en neem het DNA van de stad, het dorp of de regio mee in het herbestemmingsverhaal.

Het activeren van individuele kerkgebouwen kan een impuls krijgen door hun rol in het landschap van kerken te onderzoeken.

Foto: Olmo Peeters

Aanbeveling 2

Analyseer de kerk in zijn nabije omgeving.

Beschouw de omgeving van de kerk vanuit herbestemmingsperspectief niet als een witte vlek, en vergeet ook omgekeerd – in het geval van een onderzoek in de omgeving – de kerk niet bij het onderzoek te betrekken. Als er bijvoorbeeld nood is aan een gemeenschapscentrum in de buurt van de kerk, dan is het niet meer dan logisch om ook de kerk even onder loep te nemen.

  • Wat kan de kerk betekenen voor de buurt? En de buurt voor de kerk?
  • Wie draagt er zorg voor in de toekomst?
  • Hoe kan de kerk een katalysator worden voor de omgeving?
  • Hoe verhoudt ze zich tot andere kerken in de omgeving?
  • Kan de kerk en zijn omgeving bijdragen aan de klimaatrobuustheid, de biodiversiteit of de veerkracht van het dorp?
Traject Wijkmotor

Aanbeveling 3

Ontwerp een goed traject en niet enkel een project.

In een goed traject hou je ook de meekoppelkansen – van financiële, ruimtelijke of maatschappelijke aard – in het vizier en formuleer je acties op korte en lange termijn.

In het bijzonder in een rurale omgeving is er nood aan draagvlakverbreding en een haalbaarheidsonderzoek voor de nabije en verdere toekomst. Het risico bestaat dat er niet genoeg expertise aanwezig is in de lokale context.

.

Aanbeveling 4

Bouw een gemeenschap van gemotiveerde ambassadeurs op die het traject mee kunnen ondersteunen.

Beperk de ambassadeurs niet tot de eigenaars, de onmiddellijke buren en lokale beleidsmakers, maar betrek zoveel mogelijk alle actoren waarvan je denkt dat ze kunnen bijdragen aan oplossingen, zoals bijvoorbeeld experten op het vlak van ontwerp, innovatieve concepten, coöperaties, juridische en financiële aspecten, enz.

Foto: Bart Van der Moeren

Aanbeveling 5

Trek ontwerpend onderzoek of haalbaarheidsstudies en participatieve trajecten niet uit elkaar.

Door ze aan elkaar te linken ontstaat een voedingsbodem voor een realistische beheersituatie.

Foto: Pieter de Ruijter

Aanbeveling 6

Betrek een competente trajectbegeleider.

Betrek een competente trajectbegeleider die expertises zoals ontwerpend onderzoek, co-creatie en beheeraspecten combineert om een herbestemmingsstudie uit te voeren en die tegenstrijdige belangen kan neutraliseren.

Detail uit Nolli-kaart (aantal kerken in wit), Creative Commons

Aanbeveling 7

Koester de kerk als publieke ruimte.

Een kerk die nog dienstdoet als kerk maakt bij wet deel uit van het publieke domein.

Zeker in dorpen is de kerk een zeldzaam geworden publieke ruimte. Eens ze geprivatiseerd is, komt ze vermoedelijk nooit meer terug naar het publieke domein.

Financieringsmix, CAPasitee

Aanbeveling 8

Onderzoek tijdig mogelijke financiering.

Onderzoek tijdig mogelijke financiering, bijvoorbeeld door bestaande lokale financieringsstromen te heroriënteren, door een financieringsmix te onderzoeken of door subsidies. In functie van de bestemming kunnen ook alternatieve financieringen worden onderzocht. Vooraleer door de knieën te gaan door de druk van een te zwaar programma of van projectontwikkelaars, hou je best in gedachten dat een weldoordacht project en proces het meestal mogelijk maken om partners - of het nu gaat om investeerders, subsidiërende overheden of een crowdfunding – te enthousiasmeren en de nodige fondsen te verwerven.

Foto: Olmo Peeters

Aanbeveling 9

Maak het programma niet te zwaar en laat je adviseren en bijstaan bij de selectie van een goed ontwerpteam.

Goede architectuur ontstaat niet vanzelf. Wees je ervan bewust dat architectuurkwaliteit steeds een evenwichtsoefening is.

Prinzmetal

Aanbeveling 10

Neem voldoende tijd en creëer een vrije ruimte waarin ideeën en draagvlak kunnen groeien.

Een duurzaam hergebruik vraagt naar procesdenken in lange lijnen. Goede trajecten hebben tijd nodig.

Verbeelding is een proces, geen moment.