Focus op dorpse architectuur - AR-TUR jaarverslag 2020

Kempenlab Dorpsarchitectuur

In het Kempenlab Dorpsarchitectuur tracht AR-TUR te ontrafelen wat kwalitatieve dorpsarchitectuur is, en op welke manier ze tot stand kan komen. Al te vaak vallen de dorpskernen in Vlaanderen onder het mom van het verdichtingsdiscours ten prooi aan generieke appartementsgebouwen die niet bijdragen aan de verblijfskwaliteit, de leefbaarheid of klimaatrobuustheid van het dorp. Op zoek naar alternatieven werkt AR-TUR samen met meerdere partners aan een Toolbox Dorpse architectuur, waarin een scala aan woontypologieën, tactieken en totstandkomingsprocessen van goede projecten wordt belicht.

AR-TUR werkt voor dit Kempenlab samen met onder andere de provincie Antwerpen, gemeente Malle, gemeente Olen, Ward Verbakel (KU Leuven / Plusoffice architects), Karina Van Herck (Agentschap Onroerend Erfgoed) en A+ Architecture in Belgium.

Eind 2019 trapten we het Kempenlab Dorpsarchitectuur af met een de voorstelling (Dis)placed Interventions van Elly Van Eeghem en een nagesprek over dorpen, en met een werksessie waar meer dan 75 architecten, beleidsmakers, dorpsbewoners, experten en studenten samenkwamen om te spreken over kwalitatieve dorpsarchitectuur en hoe ertoe te komen.

Met architectuurmagazine A+ werkten we samen aan een editie over dorpsarchitectuur. Voor A+282 Village schreven Edith Wouters en Evelien Pieters van AR-TUR het artikel ‘Een taal voor dorpsarchitectuur’over de eerste bevindingen van het Kempenlab. Daarin constateren we dat vaak de souplesse lijkt te ontbreken om te ontwerpen voor een dorpse context en pleiten we voor een zoektocht naar een taal voor kwalitatieve dorpsarchitectuur.

Het tuinpaviljoen van Huis Perrekes in Oosterlo was het decor voor een lezingavond over dorpsarchitectuur en de presentatie van A+282 Village. Meer dan 100 geïnteresseerden namen op 4 maart plaats in het tuinpaviljoen, nog net voordat de ernst van de pandemie was doorgedrongen. Halewijn Lievens van NU architectuuratelier vertelde over de verbouwing en uitbreiding van de dokterswoning in de dorpskern tot Huis Perrekes, in nauwe samenwerking met directrice Carla Molenberghs. De tuin erachter en het tuinpaviljoen zijn toegankelijk voor de dorpsgemeenschap. Andere sprekers waren Ninke Happel van Happel Cornelisse Verhoeven Architecten over woonproject De Blokskens in Zandhoven, Aurélie Hachez over het project Ulysse in Doornik en Ward Verbakel van Plusoffice over zijn publicatie Dorpen na de betonstop.

De stedenbouwkundig ambtenaren van gemeenten komen regelmatig samen in een regionaal Atrium, georganiseerd door de Vlaamse Overheid. AR-TUR stelde op het Atrium Noorderkempen (12 maart in Malle) en het Atrium Zuiderkempen (11 juni online) het plan voor de Toolbox Dorpse architectuur voor en peilde in een korte werksessie naar lokale noden en suggesties.

Ondertussen onderzochten drie studenten van de KU Leuven, onder begeleiding van Ward Verbakel, dorpse woontypologieën. De inzichten uit de studentenstudio en theses nemen we mee in de toolbox. In A+282 Village verscheen ook een artikel over het onderzoeksproject dat de thesisstudenten voerden.

Er lagen plannen klaar voor enkele werksessie om het cocreatieve onderzoek voor een toolbox voort te zetten, maar door Covid-19 konden we die niet laten doorgaan. Als kleine organisatie vonden we het niet haalbaar in het begin van de lockdown om deze sessies online te organiseren, en vreesden we niet dezelfde dynamiek te kunnen creëren. We besloten het idee om een oproep naar goede projecten te lanceren op te schalen en een online campagne op te zetten. Daarmee konden we het thema dorpsarchitectuur breder agenderen en de discussie aanzwengelen.

In mei lanceerden we deze Oproep Dorpsarchitectuur. We nodigden ontwerpers, beleidsmakers, bewoners en experten uit om voorbeelden in te zenden van (aspecten van) dorpse architectuurkwaliteit. We ontvingen uiteindelijk tot half juni bijna 200 projecten uit heel Vlaanderen en daarbuiten. Van bankje tot plein, van rijwoning tot appartementsgebouw, van cinema tot school. De inzendingen vormden een geweldige bron voor het onderzoek in het Kempenlab.

In de zomerperiode gingen twee jonge professionals, Aurélie Van Calenbergh en Lucas Desmet, aan de slag met alle inzendingen. Samen met AR-TUR en Ward Verbakel werkten ze aan de categorisering en selectie voor de toolbox. Architect-fotograaf Tom Verstraeten deed ondertussen fotografisch onderzoek naar ruimtelijke strategieën die de eigenheid van dorpen mee bepalen.

De adviescommissie voor de toolbox bestaat uit een brede groep professionals: Oswald Devisch (UHasselt), Karina Van Herck (Agentschap Onroerend Erfgoed), Mariska Vonck (Provincie Antwerpen), Hans Van der Heyden (gemeente Malle), Inne Pijpers (gemeente Olen), Lisa De Visscher (A+), Jouri De Pelecijn en Tania Hertveld (Team Vlaams Bouwmeester), Petrus Kemme (Vlaams Architectuurinstituut), An Vandeplas (IOK / IKRO+) en Karl Catteeuw (dorpenbeleid provincie West-Vlaanderen). In online werksessies op 25 juni en 18 november reflecteerden we over de opzet van de toolbox en koppelkansen.

In een expertmeeting met lokale stakeholders in Malle op 3 september gingen we ondertussen op zoek naar de verhalen áchter de projecten. We spraken over rollen en processen om tot kwalitatieve architectuur te komen. Dit als voorbereiding op de online Dag van de dorpse architectuur op 21 januari 2021 over ditzelfde thema.

Verder deden we in 2020 veel voorbereidend werk en voerden we vele overleggen met de stuurgroep, belanghebbenden en experts. We namen deel aan de jury van raamcontracten Masterplan DNA van het dorpin de provincie West-Vlaanderen, en we schreven een artikel over dorps meervoudig wonen dat in het voorjaar van 2021 verschijnt in een publicatie van Agentschap Onroerend Erfgoed.

Kempenlab Wijkmotor

Het Kempenlab Wijkrenovatie rondden we eind 2019 af met de presentatie van het werkmodel Wijkmotor. De Wijkmotor pleit voor een integrale aanpak van de verduurzaming van (sociale) woonwijken, waarin álle stakeholders en eigenaars samenwerken en op zoek gaan naar win-win-oplossingen. De Wijkmotor is een werkmodel dat wijkkapitaal in de vorm van mensen, tools en middelen in beeld brengt en dit omzet in meerwaarde voor de wijk. Die wijkwinst kan zich manifesteren op economisch en sociaal vlak, maar genereert ook een grotere woonkwaliteit wat betreft comfort van de woningen én omgevingskwaliteit.

Een artikel van onze hand in tijdschrift Ruimte van de VRP over de Wijkmotor verscheen in april 2020. Ook diverse studentenstudio’s aan de KU Leuven en de VUB gingen aan de slag met de Wijkmotor.

Achter de schermen werkte AR-TUR in 2020 met de projectpartners rond de wijk Egelsvennen in Mol aan een vervolgtraject dat inmiddels in januari 2021 van start ging. We zullen de Wijkmotor in de praktijk brengen in Egelsvennen, ondersteund door een subsidie Kwaliteitsvol Wonen van de provincie Antwerpen.

Kempenlab Zorgzame Mobiliteit

Het Kempenlab Zorgzame Mobiliteit, mede mogelijk gemaakt door de Vlaamse Overheid met een subsidie voor duurzame mobiliteitsprojecten, ging van start in 2020. Hoe kunnen we mobiliteit duurzamer en zorgzamer maken in een rurale context waar buslijnen worden geschrapt en autodeelsystemen niet rendabel zouden zijn? Hoe creëren we bottom-up oplossingen? Met het project beogen we de ontwikkeling van een alternate reality game rond zorgzame mobiliteit in slecht ontsloten regio’s.

De universiteit Hasselt werkte in het najaar van 2020 met studenten aan de ontwikkeling van een spelmethodiek in Houthalen-Helchteren. Deze methodiek vertalen we in 2021 naar de gemeente Nijlen, de casuslocatie voor dit Kempenlab. We onderzoeken hoe een uitdagende spelaanpak kan bijdragen aan een mental shift. En hoe we gebruikers kunnen betrekken om een zorgzame mobiliteit te stimuleren in regio’s die slecht ontsloten zijn.

AR-TUR in Opdracht: dorpontwikkelingskader Wortel

In opdracht van Stad Hoogstraten ging AR-TUR aan de slag in Wortel. Het dorp bewaarde tot op heden grotendeels zijn nog dorpse karakter. Nu staat het voor ruimtelijke uitdagingen en ziet het dorp de voorzieningen voor de bewoners teruglopen. Ongeveer 40 ambassadeursengageerden zich om mee te werken aan toekomstscenario’s voor het dorp.

Tijdens een dorpsverkenning en werksessie op zaterdag 18 januari wandelden de ambassadeurs samen door het dorp en gingen in gesprek over de huidige evoluties, maar ook over het historisch verhaal en de sterktes van Wortel. In de werksessie inventariseerden we de kansen, uitdagingen, verwachtingen en ideeën voor het dorp. Wat is Wortel? Wat willen we koesteren? Welke initiatieven en engagementen zijn er?

Vervolgens gingen we met die resultaten aan de slag en vulden we de perspectieven aan met enkele individuele gesprekken. Op 1 oktober konden we het traject verderzetten met een tweede werksessie waar we toekomstscenario’s voor het dorp onderzochten. Het dorpsgesprek op 19 november opende het gesprek naar alle inwoners van Wortel. Het werd een live uitzending via Youtube, met veel interactie via een reeks gasten in de studio en een levendig gesprek in de chat.

Het eindrapport beschrijft een dorpontwikkelingskader dat houvast en inspiratie biedt voor toekomstige ontwikkelingen, voor het beleid én voor concrete acties van bewoners en organisaties. Stad Hoogstraten en de ambassadeurs van Wortel zetten het traject verder.

AR-TUR werkt in opdracht en geeft advies

Naast het grote traject in Wortel werkten we aan enkele kleinere opdrachten. We begeleidden de selectieprocedure voor een ontwerpteam voor een nieuw gemeentehuis in Kalmthout, en de ontwerpersselectie voor een nieuw kantoorgebouw voor Cipal in Geel. In opdracht van Stad Turnhout stelden we een landschapstekening Kunsten samen. Ondertussen was er ook een mooi resultaat van een ontwerpersselectie die we enkele jaren terug begeleidden: de verbouwing van de pastorie in Oosthoven door Burobill is opgeleverd.

Ook geeft AR-TUR regelmatig advies, neemt deel aan commissies en geeft lezingen op aanvraag. In 2020 onder meer bij de Gecoro Turnhout en de Intergemeentelijke Onroerend Erfgoed Adviesraad Noorderkempen, voor onze collega-vzw MOOOV, bij de focusgroep van het onderzoek KernGezond door de UAntwerpen, bij studentenstudio's aan de VUB en de Rotterdamse Academie voor Bouwkunst en bij expertensessies Urban Sprawl van de Vlaamse Overheid. Als uitloper van het Kempenlab Landschap van Kerken gaf artistiek coördinator Edith Wouters een lezing tijdens de online studiedag van Parcum, en droeg ze bij aan een artikel in Knack Weekend. Ook schreven we zelf enkele opinies en artikels voor onder andere A+, Architectura.be en de catalogus van de architectuurbiënnale in Venetië.

AR-TUR werkt samen

Seasonal Neighbours is een kunstproject rond seizoenarbeiders, waarvan er ook in de Kempen jaarlijks duizenden actief zijn in de tuinbouw. Initiatiefnemers Ciel Grommen, Dieter Leyssen en Max Royakkers lanceerden een open oproep naar kunstenaars, ondersteund door Z33 en AR-TUR. Ze brachten inmiddels een groep deelnemers verspreid over heel Europa samen, die in de zomer van 2020 een concrete plukervaring opdeden, waarna ze een gezamenlijk artistiek onderzoek opzetten. In 2021 hopen ze de resultaten te kunnen tonen in Z33. Het project kwam ook aan bod in het Architectuurboek Vlaanderen N14 dat in 2020 verscheen.

AR-TUR nam het initiatief om met regionale erfgoedorganisaties een Kempens luik te breien aan het project Wiki Women Design van het Vlaams Architectuurinstituut. De bedoeling is om in 2021 vrouwelijke ontwerpers en opdrachtgevers zichtbaar te maken die een invloed hadden of hebben op de ontworpen omgeving.

AR-TUR bouwt aan netwerken en partnerschappen

Samen met de Brabantse architectuurcentra BLASt (Breda), ACE (Eindhoven), BAi (Den Bosch), het architectuurfilmfestival TIAFF startte AR-TUR een grensoverschrijdend architectuurnetwerk. Hiervoor ontvingen we een financiële impuls van de provincie Noord-Brabant. We willen kennisuitwisseling over de grens aanjagen en een positieve impact creëren op ruimtelijke kwaliteit buiten de steden. In het voorjaar van 2021 organiseren we een eerste gezamenlijke lezingenreeks.

Op initiatief van het Streekplatform Kempen gingen meer dan 100 Kempense partners in gesprek om ambities voor de regio te gieten in een stevig plan: het Kempenpact2030. Het resultaat zijn tien strategische projectlijnen. Bij de projectlijn over een kwalitatieve woon- en leefomgeving is AR-TUR een samenwerkingspartner. Een van de acties in dit project is het Netwerk Ruimte Kempen, waarin IOK, Provincie Antwerpen, RURANT, Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete en AR-TUR een intensief samenwerkingsverband starten.

Verdere samenwerkings- en overlegtrajecten in 2020 waren die met onze collega-architectuurorganisaties in het Platform Architectuurcultuur, met de kunstenpartners in Turnhout en met de partnerorganisaties in cultuurhuis de Warande.

Via ons partnerprogrammasteunen bedrijven de missie van AR-TUR. Helaas konden we door de coronacrisis het programma niet zo snel doorgroeien als gehoopt, en kon het netwerkmoment niet doorgaan. We zijn blij dat alle sponsors hebben besloten in 2021 hun partnerschap voor te zetten, en enkele nieuwe partners zich hebben aangediend.

Achter de schermen

In het najaar van 2020 startten we de sollicitatieprocedure voor een inhoudelijk projectmedewerker. Sien Beyens is op 1 februari 2021 gestart voor 12 uur per week. Ook startten we het traject voor een nieuwe branding en website voor AR-TUR, die we in 2021 zullen lanceren.

Het team van AR-TUR bestond in 2020 uit Edith Wouters (artistiek coördinator), Evelien Pieters (zakelijk leider en projectleider) en Ans Thijs (zakelijk medewerker). De tijdsbesteding van het team kwam overeen met ongeveer 1,8 VTE.

De Raad van Bestuur van AR-TUR kende in 2020 een aantal wijzigingen: Yves De Bont en Diederik Nagels traden terug.

Sinds oktober 2020 bestaat de Raad van Bestuur uit:

• Miek De Kepper – voorzitter (vml. directeur LOCUS, Vlaams steunpunt lokaal cultuurbeleid)
• Peter Sommen – secretaris (departementshoofd Mens, Communicatie en Organisatie Provincie Antwerpen)
• Marina Declercq – penningmeester (vml. gewestelijk ontvanger Baarle-Hertog)
• Eric Nysmans (directeur Welzijnszorg Kempen)
• Luc Stijnen (voormalig directeur Zonnige Kempen)

In maart 2021 treedt een nieuwe bestuurder toe: Sarah Martens (programmamanagerLeuven 2030 en voormalig architect-onderzoeker UHasselt)

De Raad van Bestuur spande zich in om de Algemene Vergadering van AR-TUR uit te breiden en ons netwerk van experten en ambassadeurs te vergroten. De Algemene Vergadering bestond in 2020 uit de leden van de Raad van Bestuur, aangevuld met:

• Nezha Attaf (projectcoördinator Kamp C)
• Wout Baert (coördinator Fietsberaad Vlaanderen)
• Kristl Bakermans (architect/partner AID architecten)
• Christian Chody (architect/partner Architects Unplugged)
• Tine Horsten (directeur ledenrelaties VOKA – KvK Mechelen-Kempen)
• Joks Janssen (professor of practice Brede welvaart in de regio, Universiteit Tilburg en Het PON & Telos)
• Julie Marin (architect en onderzoeker circulariteit KU Leuven)
• Diederik Nagels (architect-zaakvoerder BLEND architecten)
• Inne Pijpers (Diensthoofd Mens en Ruimte bij gemeente Olen)
• Pieter Potters (R&D engineer)
• Mark Suykens (vml. directeur VVSG)
• Luc Vanhout (architect/partner Architects in Motion)

Vanaf maart 2021 komen daar enkele nieuwe leden bij:

• Thomas Neefs (Samenlevingsopbouw Turnhout, energiearmoede)
• Caroline Voet (architect Voet architectuur)
• Dieter Leyssen (architect-partner 51N4E)