Verslag | Regionale bijeenkomst open oproep Over grenzen
Op verzoek van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie organiseerde BLASt in samenwerking met AR-TUR op donderdag 20 juni een bijeenkomst over de Open Oproep Over grenzen. Deze bijeenkomst vond - letterlijk - plaats op de grens van Nederland en België in Rootz, het nieuwe kennis- en innovatiecentrum voor en van de boomkwekerij op Hazeldonk. Ook in Maastricht, Arnhem en Groningen zijn vergelijkbare bijeenkomsten gehouden.
Aan
de hand van twee presentaties en een panelgesprek werden de ruimtelijke opgaves
in het landschap rondom het grensgebied Nederland - België verkend. Daarnaast
was een vertegenwoordiger van het Stimuleringsfonds aanwezig om de open oproep
toe te lichten.
Ivo de Jeu van het Stimuleringsfonds gaf een korte toelichting op de open oproep. De Jeu verving Jolijn Valk, die was verhinderd.
Van 2021-2024 loopt het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp (ARO), een initiatief van het Ministerie van BKZ en OCW. Het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie is een uitvoeringspartner om de transitieopgaven op lokaal en regionaal niveau te stimuleren en te versterken met de inzet van ontwerpend onderzoek. De Open Oproep Over grenzen is de zesde oproep in dat kader. De open oproep is gericht op projecten waarmee via ontwerpend onderzoek vernieuwende, ruimtelijke strategieën over de betekenis van grenzen worden ontwikkeld. Hoe kan het overgangsgebied rondom de grens eruit zien wanneer de urgente opgaven die er zijn, grensoverschrijdend en in gezamenlijkheid integraal worden benaderd? En welke rol spelen bestuurlijke grenzen dan nog?
De Jeu: ‘Grenzen zijn bepalend vanwege hun in- en uitsluitende werking, maar zijn tegelijkertijd minder scherp op het moment dat het gebied eromheen als één wordt beschouwd; de uitdagingen en kansen strekken verder dan de grens. Het gebied verdient een grensoverschrijdende benadering; dat biedt kansen.’
De oproep is bedoeld voor (ruimtelijke) ontwerpers die met relevante samenwerkingspartijen ontwerpend onderzoek willen doen naar grensgebieden en bewustzijn creëren over het indelings- en verdelingsvraagstuk dat onderdeel is van het geografische karakter van de grensgebieden. Doel is om door middel van ontwerpend onderzoek naar boven te halen wat er speelt op verschillende schaalniveaus in Nederlandse grensgebieden. Daarbij is samenwerking van belang. De Jeu: ‘Het gaat over gelijkwaardigheid, meervoudigheid en wederkerigheid.’
Voorstellen kunnen worden ingediend door ontwerpers die een relevante coalitie vormen met betrokkenen en belanghebbenden. Een eerste idee, de zogenaamde canvasaanvraag, kan tot 26 augustus 2024 worden ingediend. Uit de ingediende aanvragen worden er maximaal 26 gekozen die 3.000 euro subsidie krijgen om hun voorstel uit te werken. Daaruit worden maximaal 15 projecten gekozen die tot 34.000 euro subsidie krijgen om hun plan verder te ontwikkelen. De volledige projectaanvraag dient voor 25 november te zijn ingediend.
Van Gogh Nationaal Park
Anneke Boezeman, directeur Regie van Van Gogh Nationaal Park (VGNP), licht de werkzaamheden van VGNP toe en gaat in op hoe wordt samengewerkt met ontwerpers. VGNP is een nationaal park nieuwe stijl: samen met inwoners en burgerinitiatieven zet de organisatie zich in voor de versterking van de natuur en het landschap op basis van een verbindend narratief. Daarbij gaat het niet alleen om het beschermen en ontwikkelen van de natuur, maar ook om verbinding te zoeken met de economie en de samenleving; het park kijkt voorbij de grenzen van de natuurgebieden. Boezeman: ‘Daarbij is de leefomgeving belangrijk; Brainport is de tweede economie van Nederland.’
De strategie is om met veel diverse partners – ‘en de inspiratie van Van Gogh’– te werken om zo landschap en biodiversiteit te versterken. Boezeman: ‘Het gaat over het organiseren van een beweging. Er zijn veel partners, en elke partner werkt vanuit een ander belang. Dat versterkt het toekomstgerichte.’
Als voorbeelden noemt ze het kwekerijlandschap van de toekomst – Business Centre Treeport Brabant, waar Rootz is gevestigd, is een samenwerkingsverband van kwekers – en duurzaam toerisme – met Kunstloc worden nieuwe ‘poorten’ ontwikkeld naar het Nationaal Park, die het gebied moeten ontlasten en bezoekers moeten verleiden.
Labo Ruimte
Sofie Troch, coördinator van Labo Ruimte licht het onderzoek van De droge delta toe. Labo Ruimte is een open samenwerkingsverband tussen het Team Vlaams Bouwmeester en Departement Omgeving, dat naargelang de thematiek wordt uitgebreid met geëngageerde administraties, experten, relevante organisaties en actoren. De ambitie van Labo Ruimte is het voorzien van een laboratorium voor complexe ruimtelijke vraagstukken. Via ontwerp en maatschappelijk debat onderzoeken ze hoe de evolutie naar een duurzamere samenleving ruimtelijk vorm kan krijgen. Ze willen proactief werken aan droogte en waterschaarste. Labo Ruimte heeft een agenderende rol voor de uitdagingen op lange termijn. Troch: ‘De oplossingen zijn steeds weer anders, en niet primair gericht op realisatie. Het is een vrije denk- en spreekruimte, waarbij we persoonlijk belang aan de kant zetten en expertise samenbrengen.’
België is voor zijn drinkwater vooral afhankelijk van hemelwater. In Vlaanderen zijn er diverse wateractoren die niet weten van elkaar hoe ze werken en wat ze net doen. De vraag is hoe we dit beter kunnen vormgeven waardoor we het hemelwater beter kunnen opslagen en behouden. De droge delta richt zich op het verband tussen ruimtelijke ontwikkeling en waterschaarste in Vlaanderen. Er is gebiedsspecifieke behandeling nodig. De vraag is hoe en waar we landschappelijke structuren net kunnen inzetten voor de buffering van dit hemelwater. De aanleg van waterbatterijen is een mogelijkheid, maar niet elk gebied heeft een afdoende grote batterij. Nog steeds lopen deze structuren te vaak en te snel leeg. Er moet sterker ingezet worden op het vasthouden van het hemelwater. In haar onderzoek werkte ze op drie gebieden: de vallei van de Kleine Nete, de Dendervallei en de Moervaartvallei. Die laatste zet in tot in het Krekengebied in Nederland en werkt echt grensoverschrijdend. De onderzoeksresultaten werden gebundeld in een atlas. Een conclusie is dat het agrarische landschap ruimte heeft. Maar dit vereist een transitie van de landbouw. Troch: ‘Het is een verkennende zoektocht: hoe kan je proactief werken aan het tegengaan van droogte en waterschaarste – vanuit ontwerpend onderzoek.’
Panelgesprek
Edith Wouters startte het gesprek met een korte inleiding over de Kempenatlas. AR-TUR presenteerde in 2017 de Kempenatlas, een boek en tentoonstelling waarin we het DNA van de regio met zijn uitdagingen belicht hebben. De Kempenatlas is een rijke bron aan informatie voor de Antwerpse Kempen. We presenteerden dit toen expliciet als een project voor de regio aan Belgische zijde. Ondertussen hebben we in onze vrije culturele ruimte van het Kempenlab heel wat thema’s onderzocht, van de herbestemming van kerken in een rurale context, over wijkrenovaties tot dorpse architectuur en zorgzame mobiliteit. We werken nu aan een nieuwe grensoverschrijdende Kempenatlas, die diverse ruimtelijke scenario’s in de regio wil onderzoeken, en anderzijds stakeholders in de regio meer verbinding wil laten maken met specifieke plekken in de sociaal-ruimtelijke en landschappelijke structuren waar ze een rol spelen.
Onder leiding van Edith Wouters lieten deskundigen, Jan Janse, Remco Van Dessel, Ines Van Limbergen, Anneke Boezeman en Sofie Troch, hun licht schijnen over lokale opgaves met de thema’s het productieve, het verstedelijkte, het natuurlijke en het energieke landschap.
Landschapsarchitect en ecoloog Jan Janse bij het Staatsbosbeheer: ‘Je moet nu ruimer denken. De ondergrond is heel belangrijk; dat stopt niet bij de grens. We moeten weer leren van het natuurlijke systeem.’
Remco van Dessel van Treeport, een thematisch bedrijventerrein op de grens van Nederland en België en van oudsher hart van de boomteelt business, vertelt ons over de coöperatieve vereniging van boomkwekers. Hun doel is om de ketens te verkorten en crossovers te vinden met andere sectoren. ‘We zijn boomkwekers op de zandgronden; dat is grensoverschrijdend.’
Ines van Limbergen van Regionaal Landschap de Voorkempen: ‘Voor een grensoverschrijdende aanpak zijn niet alleen ontwerpend onderzoek nodig, maar ook lokale partners. Het is van belang om mensen uit het gebied van onderuit mee te krijgen. Om systematisch dingen te veranderen is een combinatie nodig van beleid en lokale partners. Vlaanderen is heel verstedelijkt; je moet het samen doen.’ Regionaal Landschap, als samenwerkingsverband tussen overheden en gebruikers van de open ruimte, helpt inwoners en lokale partners om samen te werken aan het landschapsverhaal van de Voorkempen.
Anneke Boezeman stelt dat het concept van het Nationaal Park hier kan aan bijdragen. Het gaat over het aanwakkeren van trots bij mensen om samen te werken. Verder stelt Boezeman dat een narratief zoals dat over het Van Gogh Nationaal Park de gepolariseerde discussie rond natuur en landbouw kan overstijgen. Ook Evert De Baere (Stramien architecten) bevestigt dit: “We moeten vanuit verbinding samenwerken in plaats van iedereen in zijn eigen hokje naast elkaar te werken.”
Sofie Troch voegt daaraan toe dat Team Vlaams Bouwmeester in Vlaanderen nog steeds erg projectmatig werkt. Labo Ruimte wil net breder gaan werken en onderzoeken. Remco Van Dessel bevestigt dat het grensoverschrijdend werken nodig is, maar in de praktijk vaak niet zo evident blijkt.
Verder lijkt er een verschil in aanpak. Aan Nederlandse zijde is er een meer stoutmoedige aanpak mogelijk met meer gedurfd en speculatief onderzoek tot gevolg dan in Vlaanderen, waar vaak meer minutieus en zeer gedegen onderzoek plaatsvindt. Een coalitie kan beiden versterken in hun specifieke kwaliteiten. De oproep wil dan ook een platform bieden om samen tot een sterker verhaal en mogelijke oplossingen te komen.
Alliantie
Hoe vindt coalitievorming plaats en hoe gebeurt de kennisuitwisseling? Is er een vraag – en aanbodplatform waar coalitiepartners elkaar kunnen vinden? Zijn er voorwaarden om te kunnen indienen?
De Jeu verduidelijkt dat een Nederlandse partij de hoofdaanvrager moet zijn bij de indiening van projectvoorstellen. Het is belangrijk dat er coalities worden gemaakt met de Belgische partijen om zo samen de grensoverschrijdende opgaves aan te gaan.
Verder geven stichting BLASt en AR-TUR aan dat zij bij vragen of de zoektocht naar specifieke partners kunnen bijdragen aan de nodige oplossingen en matchmaking.
Heb je vragen of je bent op zoek naar mogelijke partners, contacteer ons dan via:
- Edith Wouters
+32 495 461 359
edith.wouters@ar-tur.be - Ton van Beek,
+31 6 504 89 502
tonb@stichtingblast.nl
Meer info over de Open Oproep Over grenzen vind je hier.
