Jaarverslag 2023 | een jaar van samen dorp maken

Dorpsmakersfestival en netwerkmoment

In februari 2023 gaven we de aftrap van ons langerlopende dorpsmakersfestival met een lezing door Timo Stevens van De Urbanisten en een aansluitend panelgesprek met een uitnodiging aan Tim Joye, Breg Horemans, Gosie Vervloesem, Oscar Rommens, Ciel Grommen en Anneleen De Bonte om onze ambities over ruimtelijke kwaliteit scherper te stellen. De sprekers gingen dieper in op en daagden ons uit rond de centrale vraag van de avond: Hoe kunnen we een goede voorouder zijn?

In juli 2023 gingen we op pad door Turnhout met reus KaMille in het kader van het Turnhoutse stadsfestival Stadstoeren. Samen met Dear Pigs & Kaaiman bouwden we een vehikel om verhalen, wensen en noden op te halen bij de verschillende bewoners en gebruikers van de stad Turnhout. De reuzen-installatie werd een instrument om het gesprek aan te gaan over ruimtelijke kwaliteit in de stad. Als orgelpunt voerden de jonge theatermakers van Kaaiman de opgehaalde verhalen op in een ontroerende voorstelling op het plein voor het Speelkaartenmuseum.

In het voorjaar deden we een oproep naar dorpsdramaturgen waarin we kunstenaars, (landschaps)architecten, stedenbouwkundigen, theatermakers, auteurs, experten en anderen uitnodigden een regeneratieve toekomst voor de dorpen in de Kempen te verbeelden. We stelden uiteindelijk vier dorpsmakers aan:

• Breg Horemans van het kunstencollectief TAAT werkt aan een groeiende kunstinstallatie. In zijn werk legt hij de focus op hoe we omgaan met levende en biobased materialen. Aan de hand van handelingen zoals weef- en enttechnieken met wilgentwijgen maakt het collectief een sterke verbinding met de plek en brengen ze een samenwerking tussen mensen, planten en dieren op gang. Tijdens het evenement Toeren om te Loeren in Vorselaar kreeg Breg de kans om zijn creatie en het proces te tonen voor publiek.
• Amber Vermaete is net afgestudeerd als architect en werkt nu bij plusoffice architects. Met haar collectief Achterland bouwt ze verder op haar activistische thesisproject Castle Residence waarin ze een fictief appartementencomplex in Vichte aanbiedt en in de kijker zet om het debat aan te gaan over verappartementisering in dorpen. AR-TUR ondersteunt Amber in 2024 om een constructieve dialoog op te zetten in het dorp.
• Seasonal Neighbours is een internationaal collectief dat zich als dorpsdramaturg wil verdiepen in het samenleven in de rurale context van de Kempen met een specifieke focus op seizoenarbeiders. Hiervoor haalden ze het eerder door hen gerealiseerde project House of Seasonal Neighbours naar Wortel. Het huis biedt een plek voor ontmoeting, uitwisseling en dialoog. Ze plaatsten het huis op een strategische plek in het dorp: tegenover de kerk die door de Roemeens-orthodoxe gemeenschap wordt gebruikt en naast het dorpscafé dat door vele dorpsbewoners van Wortel, een deeldorp van Hoogstraten, bezocht wordt. Zondag 22 oktober 2023 nodigden we het Kunstenplatform PLAN B uit om samen met ons een kijkje te nemen op deze ontmoetingsplek. De kunstenaars van Seasonal Neigbours hebben die dag veel verhalen opgehaald over gemeenschapsvorming en publieke ruimte. Momenteel bekijken ze de verdere aanpak om het debat te openen over het dorp: Hoe kan een dorp vanuit nieuwe perspectieven een ander beleid uitdragen dat rekening houdt met de verschillende tijdelijke stromen van bewoners die naast elkaar bestaan?
• Maxime Vancoillie werkt in haar artistieke onderzoekspraktijk op schaal van de mens en zijn directe omgeving. Met haar voorstel Kalenderkringen wil ze oude en nieuwe cyclische bewegingen van het dorp – zoals oogst, feesten, seizoenen,… – (terug) zichtbaar maken en een nieuwe kalender maken voor het dorp van vandaag om nadien te materialiseren in een kringgreppel. Op 22 oktober 2023 maakten we samen met PLAN B kennis met de eerste stappen van Maximes werk in Merksplas-Kolonie waar ze samen met een aantal dorpsbewoners linken heeft gelegd met het landschap zoals de heide en de plaggenbodems.

Op de Dag van de Dorpsmakers op 26 oktober 2023 in CC ’t Schaliken in Herentals boden we met AR-TUR een podium aan deze vier jonge dorpsmakers waarin ze met een frisse en kritische blik hun werk voorstelden. De jonge ontwerpers en kunstenaars inspireerden met hun inzichten en ideeën voor dorpen in de Kempen. Ze focusten op een andere benadering van de vraagstelling en brachten daardoor zuurstof in het gesprek rond regeneratieve dorpse architectuur.

Tijdens de Dag van de Dorpsmakers maakten we naast het Podium voor Dorpsmakers ook ruimte voor vier verschillende gespreksvormen:

• In de gespreksvorm Parlement van de Dingen gaven we een stem aan levende dingen. Op die manier proberen we een bewustzijn te creëren voor en rekening te houden met alle mogelijke levensvormen om de aarde – en in het bijzonder onze leefomgeving – leefbaar te houden. De toepassing van deze gespreksvorm vormt een stap in de zoektocht naar een nieuwe atlas waarmee we dorpsmakers meer verbinding willen laten maken met een specifieke plek.
• Tijdens Tussen durven en doen: ervaringsuitwisseling met de Toolbox Dorpse Architectuur wisselden we gedachten en bevindingen uit rond hoe dorpsmakers aan de slag gaan met de Toolbox en tot welke (on)gewenste effecten dat leidt. Deze gespreksvorm was een aanzet voor de opstart van een praktijkgemeenschap die kan bijdragen aan (een methodiek voor) het voeren van een goede gesprekscultuur.
• De gespreksvorm Turbo-ontmoetingen: schrijven van beleidsaanbevelingen vormde een aanzet in het formuleren van aanbevelingen rond toekomstbestendige dorpen die we in aanloop van de verkiezingen kunnen meegeven aan het beleid. In een interactief format van verzamelen, verwoorden en clusteren van aanbevelingen trachtten we tot een hanteerbare vorm te komen. In de praktijkgemeenschap die we in 2024 vorm geven, gaan we verder aan de slag met wat naar boven kwam.
• Een vierde gespreksvorm was de Show-and-tell: presentatie van de Wijkmotor waarin we na de presentatie van de Wijkmotor in Egelsvennen ruimte maakten voor het delen van ervaringen over wat de Wijkmotor kan betekenen, ook op andere plekken.

De Dag van de Dorpsmakers sloten we af met een panelgesprek en ons jaarlijks netwerkmoment.

Wijkmotor

We sloten het reeds in 2018 opgestarte Kempenlab over wijkrenovatie af met een werk- en studiedag op 23 maart en de publicatie van Cahier#11 – Wijkmotor: een reality-check. De Wijkmotor is een collectief en circulair proces dat door het wijkcollectief doorlopen moet worden. Het wijkcollectief omvat verschillende werkgroepen of settings, waarvan niet enkel de woonmaatschappij en diverse diensten van de gemeente, maar ook de regionale energiecoöperatie, masterplanners, architecten, huurders en private eigenaars deel uitmaken. We blijven met AR-TUR deel van de setting ‘cockpit’ om de aanpak in Egelsvennen te bewaken.

Verder waren er het afgelopen jaar meerdere kennis- en ervaringsuitwisselingen zoals op de contactdag Onroerend Bouwkundig Erfgoed, tijdens het seminarie Reviving Modernist Utopia van Docomomo, het bewoners-congres van VIVAS met als thema ‘jongeren in de sociale huur’ en enkele expertensessies en overleggen, onder meer in het kader van een onderzoek in opdracht van Departement Omgeving rond klimaatwijken met de focus op sociale wijken.

Toolbox Dorpse Architectuur

Sinds de presentatie van de Toolbox Dorpse Architectuur in oktober 2021 trekken we rond met onze Toolbox-on-Tour. In 2023 hielden we in Vlaanderen halt in Beernem, Waasmunster, Herentals, Leuven, 14 gemeentes uit Vlaams-Brabant en Genk. Verrassend was de interesse vanuit Nederland. We waren er te gast met een werksessie en de reizende expo in Oirschot en Eersel en als spreker op de Dag van de Ontwerpkracht in Rotterdam.

Intussen werkten we achter de schermen aan een doe-het-zelf-kit met webinar en handleiding voor de toepassing van de Dialoogtool Dorpse Architectuur, aan een praktijkgerichte opleiding en aan een praktijkgemeenschap om een alternatief te bieden voor de blijvende vraag naar werksessies. Om dit waar te maken, lanceerden we in december ons Dorpsmakersatelier dat we in 2024 zullen uitbouwen.

Kempenlab Regeneratieve Dorpse Architectuur

We blijven de kwaliteitsstandaarden voor Dorpse Architectuur verleggen. In Kempenlab Regeneratieve Dorpse Architectuur gaan we op zoek naar hoe we vanuit een diepgaand begrip van de plek in het dorpse landschap kunnen bijdragen aan klimaatrobuuste dorpen in groen-blauwe netwerken.

De opstelling van de Exploded-View-woning van Biobased Creations in Kamp C bood een mooie koppelkans om het thema aan te vliegen. Op 23 mei 2023 organiseerden we met Kamp C een evenement rond regeneratieve architectuur met een rondleiding in de Exploded-View-woning en gesprekken over hoe we als ontwerpers van de gebouwde omgeving meer met natuur en niet-menselijke actoren zoals dieren, planten, water en droogte kunnen omgaan.

Edith Wouters gaf op 5 juni een verkennende online lezing met als titel ‘Herstellende architectuur’ op vraag van Amarant.

In Vorselaar onderzochten we op 29 november in een eerste werksessie de mogelijkheden van een regeneratieve cartografie. Binding maken met een (specifieke) plek staat daarbij centraal. We gingen op zoek naar wat regeneratief is en hoe we dat in kaart brengen. Na een dorpsverkenning door Vorselaar met tekst en uitleg door burgemeester Lieven Janssens, gingen we in de namiddag aan de slag in een werksessie mapping in samenwerking met Institute of Cartopology. Verder is er ook de koppeling met de studentenstudio Design for Impact van LUCA School of Arts die Sarah Martens coacht. De studenten hebben de opdracht gekregen om regeneratieve kaarten te ontwerpen. Ook zij schoven mee aan bij de werksessie in Vorselaar. We zijn benieuwd waar ons dit brengt in 2024.

Architectuur in de Kijker

Met Architectuur in de Kijker bezoeken we via een laagdrempelig format 4x per jaar, telkens op een woensdagnamiddag, een interessant project uit de regio. We bezochten dit jaar de herbestemming van de voormalige pastorie van Oosthoven, vrijetijdshuis De Moer in Vosselaar, bezoekerscentrum Tabloo in Dessel en welzijnscampus CAW in Turnhout.

In 2024 willen we de projectbezoeken koppelen aan de laureaat-projecten van de Renaat Braemprijs, die we in opdracht van de provincie Antwerpen ondersteunen.

Kempenlab Modernisme (in de Kempen)

AR-TUR presenteerde in 2012 al de publicatie en expo ‘Architectuur in de Golden Sixties – De Turnhoutse School’, vanuit de vaststelling dat de intrigerende architectuur die de Kempense modernisten nalaten bijzonder kwetsbaar is. Het behoud van die panden stelt ons vandaag de dag voor grote uitdagingen: energiezuinig zijn ze vaak niet en ook bouwtechnisch treden er soms problemen op. Vele gebouwen dreigen hun eigenheid te verliezen of gesloopt te worden. Daarom sloegen we Kempenbreed de handen in elkaar.

Het traject Modernisme in de Kempen is een samenwerking tussen o.m. IOED’s Erfgoed Noorderkempen, Land van Nete en Aa, Erfgoed Voorkempen, Berg en Nete, De Merode, Stuifzand en AR-TUR. We gingen zowel in binnen- als buitenland op zoek naar de beste voorbeelden van verduurzamen van modernistisch erfgoed. In het kader van een Erasmus+-project namen Edith Wouters en Luc Stijnen in april deel aan twee door Erfgoed Noorderkempen georganiseerde studiereizen naar een aantal modernistische wijken en gebouwen in Nederland en Denemarken.

Samen met de Kempense erfgoedcellen werken we aan een Europees projectdossier, met als doel een handelingskader op te maken voor de inventarisatie en waardering, het behoud en de verduurzaming van modernistische kleinschalige woonprojecten.

AR-TUR in Opdracht

In 2023 verwierf AR-TUR de opdracht voor de organisatie van de Renaat Braemprijs, de nieuwe architectuurprijs van de Dienst Wonen van provincie Antwerpen. De Renaat Braemprijs heeft als meervoudig doel om het debat over toekomstbestendig wonen te voeden, zowel onder beleidsmakers en woonactoren als onder vakmensen en burgers, een groter draagvlak te creëren en het pad te effenen voor nieuwe woonvormen om zo de diversiteit in het woonaanbod te verruimen, kwaliteitsvolle realisatie en initiatiefnemers te bekronen, experiment te stimuleren en de sociale rol van architectuur te benadrukken.

AR-TUR werkte samen met DIFT aan de huisstijl en website. De deadline voor projectinzendingen lag op 20 december 2023 en leverde 34 projectinzendingen op die we zowel met de vak- en publieksjury als met een publieksstemming zullen evalueren. De prijsuitreiking vindt plaats op 23 mei 2024.

Advies en opinies

Achter de schermen bieden we ook advies en wisselen we kennis uit tijdens onder meer bilaterale overleggen, lezingen en panelgesprekken, expertmeetings en klankbordgroepen.

Wat de zin en onzin van Gecoro’s en kwaliteitskamers is, daarover ging Rik Neven in gesprek met Tom Coppens (UAntwerpen), Kati Lamens (NAV en Gecoro Grimbergen) en Edith Wouters (AR-TUR) in de podcast De Hamvraag.

Edith Wouters nam deel aan een klankbordsessie in aanloop naar het Ambitiehandboek groenblauwe beleving woonkernen Neteland. Het ambitiehandboek, dat werd opgesteld door SWECO in het kader van een geWOONtebrekertraject van de provincie Antwerpen voor vijf gemeentes van regio Neteland – Grobbendonk, Herentals, Herenthout, Olen en Vorselaar – heeft het potentieel om, mits enige uitbreiding, aanvullend te werken aan de Toolbox Dorpse Architectuur. Dat onderzoeken we graag verder in het Kempenlab.

Edith was onder meer ook present als lid van de expertengroep voor het onderzoek Wonen in de tijd in het kader van geWOONtebreker voor zeven gemeentes van het samenwerkingsverband Midden, met name Malle, Ranst, Schilde, Wijnegem, Wommelgem, Zandhoven en Zoersel. Veel mensen wonen er verspreid, buiten de kernen van de gemeenten. Ouderen wonen in verouderde woningen die dikwijls te groot zijn geworden en veraf liggen van de nodige voorzieningen. Voor jongeren en gezinnen is het soms moeilijk om een geschikte en betaalbare woning te vinden in de regio. Atelier Romain maakte onder meer een inspiratiegids op die aan de hand van inrichtingsprincipes en goede voorbeelden aantoont hoe omgevingen en woningen er kunnen uitzien waar ouderen op de juiste locatie zelfstandig en kwaliteitsvol kunnen wonen.

Daarnaast nam Edith deel in de Stuurgroep Wonen van de provincie en in de focusgroep Dorpsruimte van VLM. We adviseerden de Stad Turnhout bij de opmaak van het Masterplan voor de Parkwijk en namen deel aan een inspiratiesessie rond de toekomst van het Begijnhof.

Einde juni ontvingen we de leden van Stadsatelier Oostende. Al fietsend werden we door de stad Turnhout gegidst door stedelijk ruimtelijk planner Hugo Meeus. In de voormiddag kwamen we meer te weten over het historische stadsverhaal, de recente stadsontwikkelingen op de Turnovasite op de terreinen van de voormalige Brepolsfabriek, de buurtvernieuwing in de omgeving van de Otterstraat waarvoor de stad conceptsubsidies verkreeg van het Stedenbeleid, en de noordelijke stadsontwikkeling met de groene vingers in de omgeving van de stadsboerderij. In de namiddag fietsten we onder meer langs de nieuwe ontwikkelingen in de stationsomgeving, de Nieuwe Erven en de modernistische sociale Parkwijk die momenteel wordt verduurzaamd.

Hoewel Turnhout een kleine centrumstad is, viel het op dat de stad erin slaagt om in strategische dossiers zoals de noordelijke ontwikkelingen, de Parkwijk en de Turnovasite sturing te verlenen met aandacht voor zowel de ruimtelijke kwaliteit als het sociale weefsel.

AR-TUR-lab

De complexe ruimtelijke en maatschappelijke uitdagingen waaraan we in het Kempenlab werken, vragen om wendbaarheid en innovatiekracht. Binnen de organisatie van AR-TUR experimenteren we met het natuurlijk zelf- en samensturend vermogen van mensen om vanuit onze eigen ervaringen de co-creatietrajecten en communitybuilding in het Kempenlab te voeden. In 2023 werkte AR-TUR aan de vorming tot een samensturend team. We bouwden doorheen het jaar momenten in om te focussen op onze organisatieontwikkeling. We zien het als een dynamisch proces waarbij we via een holistische benadering zowel naar de structurele aspecten kijken als naar de cultuur, de processen en de mensen binnen de organisatie. Aan de hand van onder andere het opstellen van een teamcanvas, het definiëren van teamprincipes en principes van Merging Minds gingen we het afgelopen jaar samensturend aan de slag. Ook de Raad van Bestuur schoof soms aan en volgde van dichtbij op. Ons traject van organisatieontwikkeling is geen eenmalig project, maar eerder een doorlopende inspanning die we ook in de toekomst zullen verderzetten.

Dank aan alle dorpsmakers!

Koen Joly van Keik coachte ons meesterlijk doorheen de woelige periode van de doorstart met de aanwerving van nieuwe teamleden en de zoektocht naar een gepaste organisatievorm. We verwelkomden niet enkel Annelies Hofmans en Bo Struyf als nieuwe teamleden, maar ook Nezha Attaf als bestuurslid. En we zijn blij op de steun te kunnen rekenen van onze nieuwe partners Master Meubel en Vola.

Met het team, de raad van bestuur, onze ondersteunende partners en iedereen die dorp maakt, sturen we samen een groeiend netwerk van dorpsmakers aan. Dank aan iedereen die mee dorp maakte in 2023. Doe jij ook mee in 2024?