Jaarverslag 2024 | Op zoek naar meer verbinding met de plek

KempenLab Dorpse Architectuur

Met de Toolbox Dorpse Architectuur wil AR-TUR overheden, projectontwikkelaars, ontwerpers, adviesraden en geïnteresseerde bewoners uitdagen om het gesprek over kwaliteitsvolle dorpsarchitectuur aan te gaan.

Na de tientallen presentaties en werksessies in heel Vlaanderen die we in opdracht organiseerden – sinds de presentatie van de Toolbox Dorpse Architectuur in 2021 – lanceerden we begin 2024 de doe-het-zelf-kit waarmee je zelf in een werksessie aan de slag kan. De doe-het-zelf-kit bestaat uit een webinar waarin we de figuren en tactieken uit de Toolbox presenteren. De bijhorende handleiding biedt inzicht in de benodigdheden, voorbereidingen en aanpak van een werksessie. We gaven daarbij ook enkele disclaimers mee die van belang zijn voor een goed begrip en juiste werkwijze.

Het pleziert ons te vernemen dat de Toolbox ondertussen breed wordt toegepast in heel Vlaanderen, en dit zowel door ontwerpbureaus, projectontwikkelaars en lokale besturen. Eén van onze dorpsmakers, Amber Vermaete, organiseerde een panelgesprek en een expo in Vichte. Dit traject, ‘Achterland in Vichte’, zet ze voort in 2025.

Naar aanleiding van de doctoraatsverdediging ‘A practice in the making, Village Urbanism in Flanders’ door Ward Verbakel organiseerde de Faculteit Architectuur van de KU Leuven samen met diverse partners waaronder AR-TUR, de eerste editie van het ‘Dorpelijkheid Festival’. Tijdens deze festivalweek deelden ontwerpers, academici, beleidsmakers en culturele spelers hun kennis en ervaringen. AR-TUR ondersteunde twee programmapunten van het festival: de expo Toolbox Dorpse Architectuur in het Arenbergkasteel in Leuven en de walkshop 'Leefbaar en levendig dorp' in Berlaar.

KempenLab Regeneratieve Dorpse Architectuur

Business-as-usual is geen optie meer. Dat stelden we klaar en helder in ons beleidsplan voor de periode 2023-2027. De vraag is meer dan ooit hoe we vanuit de architectuur- en ruimtelijke ontwerpdiscipline kunnen bijdragen aan het leefbaar houden van onze woonomgeving. In dit KempenLab verkenden we vanuit diverse perspectieven en met vele partners – waaronder Gemeente Vorselaar, Institute of Cartopology, LUCA School of Arts, Reaktor21 en andere - de meerlagige betekenis van het begrip regeneratief ontwerpen in de rurale context waarin we met AR-TUR werken. Hoe kunnen we vanuit architectuur en ruimtelijke planning een goede voorouder zijn voor de generaties van mensen en andere levende entiteiten na ons? Hoe kunnen we de planeet leefbaar houden voor ons allen?

We vonden een deel van het antwoord in het meer verbinding maken met de plek, in vertraging en het lange tijdsperspectief. We experimenteerden met een verschuiving van een mensgericht perspectief naar een meer holistische benadering van de wereld. Via een stille wandeling, cartopologische experimenten, een werksessie rond een meersoortige stad, een workshop ‘Hoe een goede voorouder zijn?’ tijdens ons jaarlijkse netwerkmoment en het KempenKabinet – een project van studenten van LUCA School of Arts -, onderzochten we hoe de mens een veel meer bescheiden houding kan aannemen ten opzichte van al wat leeft en de wereld om ons heen. In de afsluitende werk- en studiedag legden we de nadruk op hoe architectuur zich kan verhouden tot het onder- en omliggende landschap.

Op de valreep van 2024 stuurden we het verslag van het KempenLab door naar de drukker wat begin 2025 resulteerde in Cahier#12.

KempenLab Dorpse Woonlandschappen

Waar de Toolbox Dorpse Architectuur inzet op de gebouwen, blijven er nog kansen liggen in de onbebouwde ruimte: tuinen, plantsoenen, straten, pleinen en parken. Ook die verdient de nodige aandacht, zeker in relatie tot maatschappelijke urgenties als de klimaatverandering, de vergrijzing en vereenzaming enz. De verblijfskwaliteit en de open ruimte in en rond onze dorpen dreigen immers te verdwijnen door de voortschrijdende appartementisering en het voortrollen van de verkavelingsmachine. Ondertussen zorgt ook de klimaatverandering voor kopzorgen. In Vlaanderen moeten steden en dorpen zich wapenen tegen het zogenaamde hitte-eilandeffect en ruimte bieden aan groen en water, willen ze leefbare woonomgevingen blijven.

We bouwen in het KempenLab Dorpse Woonlandschappen voort op het succes van de Toolbox Dorpse Architectuur die initiatiefnemers en lokale besturen handvaten aanreikt om bouwprojecten op maat van ieder dorp te ontwikkelen. Dit kan niet alleen door onthardings- en vergroeningsstrategieën in de publieke ruimte en door het ontharden van privétuinen. Met dit KempenLab leggen we de focus op nieuwe vormen van collectief beheer of op vernieuwende woontypologieën waarbij compacter wonen wordt gecompenseerd met kwalitatieve gedeelde groenruimtes met hoge bomen, met ruimte voor water en biodiversiteit.

Ter voorbereiding op dit nieuwe KempenLab vond in november en december 2024 een studentenstudio plaats met de vijfdejaarsstudenten architectuur van de KU Leuven in Wortel, onder leiding van Ward Verbakel en Dieter Leyssen. In 2025 en 2026 zal hier het LEADER-project plaatsvinden, met een uitbreiding van de Toolbox als resultaat eind 2026.

TRIBE, een dorpsmakerscommunity

Met 16 geëngageerde dorpsmakers gingen we op 15 mei van start met TRIBE. Deze praktijkgemeenschap biedt ruimte om praktijkervaringen te delen, vraagstukken uit te wisselen en opgaves voor de toekomst te bespreken.

We startten met een gevarieerde groep deelnemers waaronder ontwerpers, projectontwikkelaars, lokale en bovenlokale besturen en een Nederlandse dorpsbouwmeester. In de eerste online sessie kwamen verschillende thema’s bovendrijven, zoals onder andere de spanning tussen de nood aan een kwaliteitsdialoog enerzijds en een juridisch instrumentarium anderzijds. Tijdens de tweede sessie gingen we aan de slag met enkele concrete casussen en nodigden we een juridisch expert uit voor advies en reflectie. Daaropvolgend nodigde Harrie van Helmond, architect en dorpsbouwmeester van Nuenen (NL), ons uit in Eindhoven waar we het NRE-terrein en Wijk Vredeoord bezochten. We werden er geïnspireerd door projecten van collectief particulier opdrachtgeverschap. In de derde online sessie onderzochten we de mogelijkheden van dergelijk opdrachtgeverschap voor casuslocatie de Oude Weg in Wortel in het toekomstige KempenLab Dorpse Woonlandschappen. In de daaropvolgende sessie lieten we enerzijds Marco Vlemmix van BIEB (Bouwen in Eigen Beheer) aan het woord ter inspiratie en ontstond anderzijds het idee van een publieksmoment Brieven aan Dorpsmakers waarin de leden van de TRIBE het woord richten aan diverse andere dorpsmakers. In de laatste online sessie gaf Luc Stijnen inzicht in hoe hij de voorbije decennia vanuit zijn directeursrol bij voormalige sociale huisvestingsmaatschappij De Zonnige Kempen als een dorpsbouwmeester avant-la-lettre gestaag – project na project – werkte aan de kwaliteitsverhoging van de dorpen in hun werkingsgebied. Daarnaast gingen we meer in detail in gesprek over de brieven die elk van de deelnemers voor ogen had.

Op 27 februari 2025 vindt het publieksmoment Brieven aan Dorpsmakers plaats in De Warande.

Architectuur in de Kijker

Met Architectuur in de Kijker organiseren we via een laagdrempelig format 4x per jaar, telkens op een woensdagnamiddag, een bezoek aan een interessant project uit de regio. We bezochten achtereenvolgens Crematorium Stuifduin in Lommel en paardenkliniek Equinox in Kasterlee. In 2024 startten we met het bezoeken van de drie winnende projecten van de Renaat Braemprijs die op 23 mei werd uitgereikt. Zo gingen we van start met een rondleiding op de Kloostersite in Meer en bezochten we vervolgens De Academie in Turnhout. In 2025 gaan we ook langs bij het derde winnende project: Eksterlaar in Deurne.

Samenwerking in netwerken

AR-TUR werkte mee aan de organisatie van de rondetafelgesprekken op het netwerkmoment van het Platform ArchitectuurCultuur. Edith Wouters begeleidde samen met Brent Vanheyst van ArchitectuurWijzer de werksessie ‘Goed opdrachtgeverschap / Baukultur in de praktijk’. Bo Struyf en Sien Beyens namen deel aan andere tafelgesprekken.

AR-TUR in Opdracht

Onze opdrachtenlijn beperkte zich – naast vele kleinere opdrachten zoals presentaties en de organisatie of deelname als deskundige in werksessies – in 2024 tot de organisatie van de Renaat Braemprijs in opdracht van provincie Antwerpen.

De Renaat Braemprijs is de nieuwe driejaarlijkse architectuurprijs van de provincie Antwerpen. Via een vakjury, publieksjury en publieksstemming worden kwaliteitsvolle projecten bekroond die inzetten op nieuwe woonvormen. Het begrip ‘nieuwe woonvormen’ is een verzamelterm voor alle manieren waarop men anders kan wonen dan volgens het klassieke woonmodel, bijvoorbeeld door het delen van bepaalde (leef)ruimtes of door een ander (kleinschalig) woningtype.

Deze nieuwe woonvormen dragen bij tot een divers woonaanbod en bieden een antwoord op urgente maatschappelijke uitdagingen zoals vergrijzing, vereenzaming, betaalbaarheid, klimaatverandering en toename van ruimtebeslag.

De deadline voor projectinzendingen leverde 34 projectinzendingen op die we met de vak- en publieksjury en met een publieksstemming evalueerden. Dit leverde drie winnaars op: Eksterlaar in Deurne als stem van de vakjury, de Academie in Turnhout als stem van de publieksjury en de Kloostersite in Meer als online publiekslieveling. De prijsuitreiking vond plaats op 23 mei 2024. In het bijzonder herinneren we ons de boeiende gesprekken die we voerden met de enthousiaste publieksjury tijdens de projectbezoeken die soms heel andere nuances legden dan de professionals van de vakjury.

Samen met ontwerpbureau DIFT ontwikkelden we een brochure in de mooie huisstijl waarin we met de teksten van Koen Raeymaekers het volledige verhaal vertellen over deze eerste editie van de Renaat Braemprijs.

Vervolg KempenLab Wijkrenovatie

KempenLab Wijkrenovatie kent nog steeds een vervolg door deelname van AR-TUR aan het cockpitoverleg. Deze bijeenkomsten vonden plaats op 27 maart 2024 en 25 september 2024. In de Transitiegids Klimaatwijken – Sociale Wijken wordt verwezen naar onze Wijkmotor, wat een mooi voorbeeld van het beoogde rimpeleffect is. We werden tevens betrokken bij de voorbereidingen voor de studiedag Wijkgericht Werken die zal plaatsvinden in 2025.

Advies en opinies

Net zoals de voorbije jaren bieden we achter de schermen advies en wisselen we kennis uit tijdens onder meer bilaterale overleggen, lezingen en panelgesprekken, expertmeetings en klankbordgroepen. Hieronder volgt een greep uit de vele presentaties die we gaven.

• 21/03/2024: presentatie door Edith Wouters over de plek van AR-TUR in De Warande op vraag van Bart Govaert voor Nederlandse MFO’s in De Warande
• 26/03/2024: begeleiding door Edith Wouters en Brent Vanheyst (Architectuurwijzer) van de werksessie over ‘Goed opdrrachtgeverschap / Baukultur in de praktijk’ op het sectormoment van het Platform ArchitectuurCultuur in deSingel
• 10/04/2024: deelname door Edith Wouters op werksessie ‘Possible Landscapes’ in Oirschot (NL)
• 20/04/2024: deelname door Edith Wouters aan panelgesprek ‘Thuis in een Begijnhof’ op het symposium over Begijnhoven in De Warande
• 24/04/2024: deelname door Edith Wouters aan rondetafelgesprekken European Presidency, Europena Conference, Brussel
• 30/04/2024: presentatie ‘Kempen Cabinet: socio-spatial innovation in a rural region’ door Edith Wouters op vraag van Nadia Casabella, ULB, Brussel
• 07/05/2024: moderatie panelgesprek over nevenbestemming van kerken door Edith Wouters met Dimitri Minten, Hanne Van Gils, op vraag van De Warande, in ’t Schaliken in Herentals
• 04/06/2024: Toolbox-werksessie door Sien Beyens op vraag van Kind & Samenleving op VRP-congres in Antwerpen
• 04/06/2024: presentatie door Edith Wouters en gesprek over ‘Cocreatie door AR-TUR’ voor FARO, KMSKA, Antwerpen
• 20/06/2024: organisatie door AR-TUR i.s.m. BLASt van de bijeenkomst Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp ‘Over grenzen’ op vraag van Stimuleringsfonds, Hazeldonk (NL)
• 30/08/2024: expert in klankbordgroep Dorpelijk Wonen, traject Vlaams Bouwmeester, Atelier Vlaams Bouwmeester, Brussel
• 24/09/2024: presentatie door Edith Wouters over Kempenatlas voor studenten 2^de jaar architectuur UGent, De Warande
• 26/09/2024: expertenadvies door Edith Wouters in digitale workshop op vraag van Dienst Wonen Provincie Limburg
• 27/10/2024: herneming stiltewandeling door bibliotheek en Avansa, Turnhout
• 04/11/2024: deelname door Edith Wouters aan panelgesprek met Erik Wieërs en Lisa De Visscher, gemodereeerd door Pieter T’Jonck, op Nationale Cultuurdag Vrouwen in CC Merelbeke
• 22/11/2024: gastcollege Edith Wouters op vraag van Sofie De Caigny voor het vak Architectuuractualia, studenten 1^ste jaar architectuur, UAntwerpen
• 18/12/2024: Edith Wouters was jurylid op vraag van Nadia Casabella bij de studentenstudio New Ruralities, ULB, Brussel

Tot slot

We sluiten het jaar 2024 af met een gevoel van verscherpte urgentie. De uitdagingen op het vlak van de klimaatveranderingen worden ook in dorpen en kleine steden steeds groter. De volgende jaren willen we nog meer aandacht besteden aan het faciliteren van een gedragen Baukultur in de rurale context om zoveel mogelijk impact te creëren.